Η ταινία «The Brutalist» μονοπωλεί το ενδιαφέρον του κινηματογραφικού (και όχι μόνο) κοινού, και εμείς εστιάζουμε πάνω σε τέσσερα αρχετυπικά παραδείγματα ελληνικού μπρουταλισμού.
Η ταινία «The Brutalist» παίζεται ήδη στις ελληνικές αίθουσες και μονοπωλεί το ενδιαφέρον του κοινού, καθώς είναι και η ταινία με τις περισσότερες υποψηφιότητες στα επερχόμενα Βραβεία Όσκαρ.
Η ταινία παρακολουθεί τη ζωή ενός Ούγγρου αρχιτέκτονα, του Λάζλο Τοτ (ο εκπληκτικός Έιντριεν Μπρόντι), ο οποίος, έχοντας διασωθεί από ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, φτάνει στην Αμερική για να χτίσει από την αρχή τη ζωή και την καριέρα του, περιμένοντας τη σύζυγο του Ερζέμπετ (Φελίσιτι Τζόουνς), που αναγκάστηκε να αποχωριστεί κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Μόνος σε μια ξένη χώρα, ο Λάζλο εγκαθίσταται στην Πενσιλβάνια, όπου ένας μεγιστάνας βιομήχανος (Γκάι Πιρς) αναγνωρίζει το ταλέντο του και του αναθέτει ένα τεράστιο έργο που θα εκπληρώσει τις (μπρουταλιστικές) αρχιτεκτονικές φιλοδοξίες του.
Η ταινία είναι μεν μυθοπλασία, αλλά τα περί μπρουταλισμού είναι πραγματικά 100%. Ο μπρουταλισμός (στα αγγλικά Brutalism, γνωστός και ως New Brutalism-νεομπρουταλισμός) ήταν ένα αρχιτεκτονικό κίνημα που δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1950 έως τα μέσα του '70 με κέντρο την Αγγλία και κύριους εκφραστές του τους Πήτερ και Άλισον Σμίθσον.
Στόχος του ήταν η επιστροφή στις αρχές του λειτουργισμού και η αποτίναξη του ζυγού των κορυφαίων αρχιτεκτόνων της εποχής. Η μορφή των κτιρίων χαρακτηρίζεται από έντονη γραμμικότητα, ξεκάθαρα σχήματα, εμφανή υλικά και εκτεταμένη χρήση του σκυροδέματος.
Ο πρώτος από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, όπου χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες ποσότητες σκυροδέματος, έφερε τέτοια εξέλιξη στις τεχνικές γνώσεις για το υλικό αυτό, που μετά το 1945 η δόμηση με σκυρόδεμα έγινε ο γενικός κανόνας.
Μπετόν, το «υλικό των φτωχών»
Το μπετόν κατά τη διάρκεια πολλών ετών ήταν γνωστό ως το «υλικό των φτωχών», κάτι που άλλαξε με την κατασκευή του οικοδομήματος Unité d'Habitation στη Μασσαλία και του σπίτι του Ζαούλ στο Παρίσι, έργα του Λε Κορμπυζιέ για τα οποία χρησιμοποιήθηκε τραχύ σκυρόδεμα (beton brut). Μπετόν-μπρουτ, εξ ου και «μπρουταλισμός».
Η τραχύτητα που πρόσφερε στα μεταγενέστερα έργα του Λε Κορμπυζιέ αυτή η χρήση του σκυροδέματος, και η κατά σειρά και επανάληψη χρήση του, επηρέασε έντονα άλλους αρχιτέκτονες.
Στην Αγγλία, τη δεκαετία του 1950 εμφανίζονται δύο αρχιτέκτονες, οι Πήτερ και Άλισον Σμίθσον, οι οποίοι επηρεασμένοι από τα έργα αυτά του Λε Κορμπυζιέ δημιουργούν ένα νέο είδος οικοδομικής αισθητικής το οποίο ονομάζεται μπρουταλισμός. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1953 και πήρε μορφή το 1954 με το Γυμνάσιο Χάνσταντον των Σμίθσον.
Το 1966 ο Βρετανός ιστορικός Ρέινερ Μπάναμ (Reyner Banham) πρόσφερε μια προκλητική ερμηνεία του όρου με το βιβλίο του «The New Brutalism, Ethic or Aesthetic?» (Ο Νέος Μπρουταλισμός, Ηθικός ή Αισθητικός;). Σε αυτό εκφράζει την άποψη πως ο Νέος Μπρουταλισμός ξεκίνησε το 1950 όχι σαν αισθητική, αλλά ως ηθική, «ένα πρόγραμμα ή μια στάση προς την αρχιτεκτονική» («a programme or an attitude to architecture»), που στόχευε στην εξερεύνηση καινούργιων χωρικών και τεχνικών δυνατοτήτων μέσα στην αρχιτεκτονική σύγχυση της μεταπολεμικής περιόδου.
Για τους μπρουταλιστές, η ηθική ήταν η ειλικρίνεια προς τα υλικά και τη δομή του κτιρίου. Ενώ οι αρχιτέκτονες του μοντέρνου κτιρίου επεξεργάζονταν τις δομήσιμες ύλες τους έτσι ώστε να μοιάζουν με βιομηχανικά τελειοποιημένο προϊόν, οι μπρουταλιστές άφηναν τα τούβλα άβαφα και ανεπίχριστα και το σκυρόδεμα εμφανές, ακόμα και στα σημεία συναρμογής διαφορετικών υλικών.
Φυσικά, ο μπρουταλισμός ήρθε και στην Ελλάδα με τέσσερα πολύ γνωστά κτίρια να αποτελούν παραδείγματα μπρουταλιστικής αρχιτεκτονικής made in Greece.
O μπρουταλισμός στην Ελλάδα
Το 1954 ξεκίνησε να λειτουργεί το Υπεραστικό Μέγαρο Αθηνών (ΥΜΑ) επί της λεωφόρου Πατησίων στον αριθμό 85. Είχαν προηγηθεί δύο χρόνια όπου είχε διαρκέσει η ανέγερση του εμβληματικού κτιρίου υπό τον σχεδιασμό και την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Κιτσίκη.
Το ΥΜΑ κατέχει τον επίζηλο τίτλο του πρώτου μεγάλου έργου τηλεπικοινωνιακής υποδομής που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα.
Επί δεκαετίες από το συγκεκριμένο κτίριο περνούσε το σύνολο των τηλεφωνικών κλήσεων τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού καθώς στέγαζε τις τηλεφωνήτριες (στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν γυναίκες), οι οποίες ήταν επιφορτισμένες με το καθήκον να «μεταφέρουν» τα τηλεφωνήματα, λόγω της μη δυνατότητας απευθείας κλήσεων.
Καθώς οι απαιτήσεις για τηλεφωνικές υπηρεσίες μεγάλωναν στη χώρα μας, το ΥΜΑ σταδιακά αδυνατούσε να καλύψει τις ανάγκες του ΟΤΕ, κάτι που οδήγησε στην επέκτασή του με την κατασκευή του Νέου Υπεραστικού Μεγάρου Αθηνών (ΝΥΜΑ), το οποίο άνοιξε τις πύλες του το 1966, αποτελώντας το υψηλότερο κτίριο της Αθήνας στην εποχή του.
Για πολλά χρόνια, το ΝΥΜΑ φιλοξενούσε το διοικητικό αρχηγείο του ομίλου, μέχρι το 1980 οπότε τα κεντρικά γραφεία και η διοίκηση του οργανισμού μετακόμισε στο Μέγαρο του ΟΤΕ επί της λεωφόρου Κηφισίας.
Ο Πύργος του ΟΤΕ στη Θεσσαλονίκη
Ο Πύργος του ΟΤΕ, ο πύργος τηλεπικοινωνιών ύψους 76 μέτρων στη Θεσσαλονίκη, κατασκευάστηκε το 1970 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Αναστασιάδη μέσα στον χώρο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης.
Η μελέτη του έργου πραγματοποιήθηκε σε ασυνήθιστα μικρό χρονικό διάστημα και ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις.
Στην πρώτη φάση, το 1969, έγινε η αρχιτεκτονική και στατική μελέτη, και κατασκευάστηκαν η θεμελίωση, το υπόγειο και ο πρώτος όροφος, και λειτούργησε για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1969 και για αρκετά χρόνια ως περίπτερο του ΟΤΕ στην 34η Διεθνή Έκθεση.
Στη δεύτερη φάση του έργου, από την 1η Μαρτίου έως τα τέλη Αυγούστου του 1970 ολοκληρώθηκε η κατασκευή του, ώστε να λειτουργήσει με τη σημερινή του μορφή στη διάρκεια της επόμενης έκθεσης (35ης ΔΕΘ). Ανακαινίστηκε εσωτερικά το 2005.
Οι πρώτες εκπομπές της Ελληνικής Κρατικής Τηλεόρασης σε άσπρο και μαύρο μεταδόθηκαν από αυτό το κτίριο έναν χρόνο μετά την αποπεράτωσή του ενώ από το 1988 μέχρι το 2010 στέγαζε τον τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό Ράδιο Θεσσαλονίκη 94,5.
Το Μέγαρο του ΟΤΕ στο Μαρούσι
Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 το Διοικητικό Συμβούλιο του ΟΤΕ αποφάσισε να κατασκευαστεί ένα κτίριο στο Μαρούσι για να στεγάσει όλες τις διάσπαρτες υπηρεσίες του Οργανισμού.
Λίγα χρόνια αργότερα διενεργήθηκε ο πανελλήνιος διαγωνισμός σε δύο φάσεις. Η πρώτη με ελεύθερη συμμετοχή έληξε στις 4 Νοεμβρίου 1970 και προκρίθηκαν 12 ομάδες μελετητών σε σύνολο 28. Η επόμενη φάση έληξε στις 23 Απριλίου 1971 και μια οκταμελής επιτροπή επιστημόνων ανέλαβε να επιλέξει την καλύτερη πρόταση.
Πρώτο βραβείο δεν δόθηκε και η εκπόνηση της μελέτης για την ανέγερση του Διοικητικού Μεγάρου ανατέθηκε στην ομάδα των αρχιτεκτόνων του Πλάτωνα Μασσέλου, Γρηγόρη Μαυρομμάτη και Δημήτρη Νάκου που τελικά ανέλαβαν και την υλοποίηση του μεγαλόπνοου σχεδίου. Η πρότασή τους προέβλεπε πολυώροφο κτίριο σχήματος «αστέρος εν κατόψει».
Πριν από ακριβώς 53 χρόνια, στις 11 Φεβρουαρίου του 1972 το περιοδικό «Ταχυδρόμος» δημοσιεύει την είδηση για το νέο κτίριο που θα στέγαζε τις υπηρεσίες του ΟΤΕ.
«Και δεύτερον ουρανοξύστη των είκοσι ένα ορόφων αποκτά η Αθήνα. Όχι, όμως, διά στέγασιν γραφείων διαφόρων εταιρειών, όπως ο ανεγερθείς παρά το τέρμα Αμπελοκήπων υπό της οικοδομικής επιχειρήσεως “Αλβέρτης-Δημόπουλος”. Ο νέος ουρανοξύστης θα προορίζεται δι’ αποκλειστικήν χρήσιν του ΟΤΕ, θα ανεγερθή κοντά στο Μαρούσι, έναντι ακριβώς του εργοστασίου “Ήβη”, και θα συγκεντρώση όλες τις υπηρεσίες του Οργανισμού Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας».
H μακέτα, το τοπογραφικό, η κάτοψη και η τομή της πρότασης που επελέγη για το Διοικητικό Μέγαρο ΟΤΕ. Τελικά ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1974, με μερικές τροποποιήσεις στο αρχικό σχέδιο.
Χρειάστηκαν πολλά χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί και να φιλοξενήσει τελικά τις υπηρεσίες του οργανισμού με τα εγκαίνια να γίνονται το 1980. Είναι το όγδοο πιο ψηλό κτίριο στην Ελλάδα.
Το δημαρχιακό μέγαρο Θεσσαλονίκης
Το «Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης» υλοποιήθηκε επί τη βάσει αρχιτεκτονικής πρότασης, βραβευμένης με πρώτο βραβείο σε Πανελλήνιο Διαγωνισμό το 1987. Η πρόταση αυτή, μετά από περιορισμένη αναμόρφωση το 2002, υλοποιήθηκε κατά το διάστημα 2005-2010.
Επιδιώχθηκε ο επιμερισμός της συνολικής κτιριακής μάζας σε τρεις μικρότερες ενότητες προσαρμοσμένες στη φυσική κλίση του οικοπέδου, ώστε να χαμηλώνουν σταδιακά, από την πλευρά των υψηλών σταθμών του προς εκείνη της κύριας προσπέλασής του στη συμβολή της οδού Γ' Σεπτεμβρίου με τη λεωφόρο Βασιλέως Γεωργίου και το θαλάσσιο μέτωπο, όπου γίνεται μόνο διώροφο.
Το νέο κτίριο ελαφραίνει αισθητικά και λειτουργικά ακόμη περισσότερο, αλλά και ζωντανεύει, καθώς διατρέχεται από άκρο σε άκρο από ένα δημόσιας χρήσης εσωτερικό πεζόδρομο που το καθιστά οικείο τόπο ελεύθερης διέλευσης, επικοινωνίας και παραμονής.
Γι' αυτήν ακριβώς την ιδέα απέσπασε πρώτο βραβείο (ένα από τρία ισότιμα) στο διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το «πιο φιλικό δημόσιο κτίριο» που προκήρυξε η Διεθνής Ένωση Αρχιτεκτόνων (U.I.A.) στο πρόσφατο συνέδριό της στο Τόκιο της Ιαπωνίας στις 26 Σεπτεμβρίου 2011.
Ο πεζόδρομος που αναφέρθηκε προηγουμένως λειτουργεί και ως βασικός παράγοντας οργάνωσης ενός συστήματος παθητικής εξοικονόμησης ενέργειας και βελτίωσης των όρων της καθημερινής ζωής των χρηστών του κτιρίου. Δηλαδή, σε συνδυασμό με τις υδάτινες επιφάνειες της πλατείας του δημαρχείου, ο πεζόδρομος λειτουργεί ως ένας ανοιχτός αγωγός ανανέωσης του αέρα και βελτίωσης του μικροκλίματος.
Σημειώνεται ότι υπό αυτή τη διπλή (συνθετική και «οικολογική») έννοια, η ιδέα του εσωτερικού πεζοδρόμου, έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές προτάσεις της αρχιτεκτονικής μας ομάδας.
Αυτός λοιπόν ο ανοιχτός (χωρίς περίφραξη) πολυλειτουργικός, φιλικός προς τον πολίτη, χαρακτήρας του Νέου Δημαρχείου, είναι που το καθιστά ευκρινές «τοπόσημο» μέσα στη πόλη, σε πλήρη αντίθεση προς τη γνωστή επιθετική μνημειακότητα, την ερμητικότητα και τον «ιδρυματικό» αυταρχισμό που εκπέμπουν συνήθως τα δημόσια κτίρια.