«Το κουτί που πετάει»: Eνα σπίτι στο Χαϊδάρι που μοιάζει να ίπταται -Πολύ ιδιαίτερος σχεδιασμός

23/01/2022 18:47

Πώς μπορεί ένα σπίτι να εκφράζει ψυχικά τους κατοίκους του;

Η πολυβραβευμένη αρχιτέκτονας Μυρτώ Κιούρτη σχεδίασε ένα σπίτι στο Χαϊδάρι εμπνεόμενη από τους ανθρώπους του και αφουγκραζόμενη τις εσωτερικές τους ανάγκες. Ακολουθώντας την ελληνική οικοδομική πρακτική, γνωστή ως «πανωσήκωμα» σχεδίασε ένα σπίτι για ένα νεαρό ζευγάρι πάνω από το πατρικό τους. Ένα συνονθύλευμα του χθες σε συνδυασμό με αναφορές απόλυτα προσαρμοσμένες στις ανάγκες και τις τάσεις του σήμερα, το σπίτι έγινε το απόλυτο καταφύγιο για τη νέα οικογένεια με σαφή και διακριτά όρια. Τόσο κοντά αλλά και τόσο μακριά από την πατριαρχική τους οικογένεια.

«Εμπλουτίζοντας την παράδοση του Μοντερνισμού με σύγχρονες ψυχαναλυτικές θεωρίες επιχειρώ να συσχετίσω τον σχεδιασμό της κατοικίας με βαθύτερες πτυχές του ψυχισμού των κατοίκων. Η κατεύθυνση που ακολουθώ, ο Συγκινησιακός Φονξιοναλισμός - «Emotional Functionalism, βασίζεται σε μια επανερμηνεία των ονομαζόμενων «λειτουργιών» της κατοικίας. Αντιμετωπίζω τις λειτουργικές ανάγκες της κατοίκησης όχι ως στοιχειώδεις, τυπικές, κοινές για όλους πρακτικές αλλά ως ένα σύνθετο, εξαιρετικά ενδιαφέρον πεδίο δράσεων και μαχών το οποίο είναι ποιητικό, πολιτισμικά νοηματοδοτημένο, κοινωνικά προσανατολισμένο, και άμεσα συσχετισμένο με τον ψυχισμό των κατοίκων», περιγράφει η αρχιτέκτονας Μυρτώ Κιούρτη.

Αντικρίζοντας κανείς το σπίτι διαπιστώνει πως πρόκειται για κάτι πραγματικά το ξεχωριστό. Ο καθένας από τους χώρους είναι ένα ζωντανό παράδειγμα σύγχρονης αισθητικής σε συνδυασμό με έντονα τα στοιχεία από το παρελθόν. Τα βασικά highlight όλης της κατασκευής δεν είναι άλλο πέρα από την αίσθηση της ζεστασιάς και του μινιμαλισμού που δίνουν τόσο στους ίδιους τους ιδιοκτήτες όσο και στους περιηγητές.

Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για μια προσθήκη νέας κατοικίας σε όροφο. Ένα ζευγάρι που είχε μόλις παντρευτεί κατασκεύασε το σπίτι του πάνω από την κατοικία των γονιών του συζύγου και με την οικονομική τους αρωγή. Πρόκειται για μια παραδοσιακή ελληνική οικοδομική πρακτική, γνωστή σε όλους μας ως «πανωσήκωμα», μια συνθήκη που επιτρέπει στους νέους της μεσαίας τάξης να αποκτήσουν με χαμηλό σχετικά αρχικό κεφάλαιο, ιδιόκτητη κατοικία. «Ήδη από τις πρώτες συνεντεύξεις που μου έδωσαν οι νέοι κάτοικοι για το πώς φαντάζονται το σπίτι τους, δήλωσαν ενθουσιασμένοι με την προοπτική να κατασκευάσουν την κατοικία τους όπως εκείνοι θέλουν. Παράλληλα όμως η γειτνίαση με το σπίτι των γονιών τους φόβιζε. Το ερώτημα ήταν πώς θα μπορούσε να σχεδιαστεί το νέο σπίτι με τρόπο ώστε οι κάτοικοι να εκμεταλλευτούν το προνόμιο του πανωσηκώματος και να αποκτήσουν το δικό τους σπίτι ειδικά σχεδιασμένο για εκείνους, να μείνουν κοντά στους γονείς απολαμβάνοντας και οι μεν και οι δε τα οφέλη της αλληλοβοήθειας και ταυτόχρονα να μπορέσουν να αποσπαστούν ψυχικά από την πρώτη οικογένεια έτσι ώστε να ζήσουν όπως εκείνοι επιθυμούν», αναφέρει η Μυρτώ Κιούρτη για τους προβληματισμούς.

Όπως συμβαίνει σε πολλά μέρη του κόσμου, έτσι και στην Ελλάδα μια νέα γενιά προσπαθεί να χαράξει τον δικό της δρόμο ισορροπώντας ανάμεσα σε τοπικές πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και τις προκλήσεις της παγκοσμιότητας. Συχνά αυτό μεταφράζεται ως δίλημμα ανάμεσα στην Παράδοση και την Νεωτερικότητα. Στην πραγματικότητα όμως όταν εστιάζουμε με δημιουργικό τρόπο στην ιστορία και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της κοινωνίας στην οποία ανήκουμε τότε όχι μόνο δεν αποδυναμώνεται η σχέση μας με την Νεωτερικότητα αλλά αντιθέτως εμπλουτίζεται και ενισχύεται. Στην Ελλάδα επικρατεί μια ιδιότυπη εκδοχή της Νεωτερικότητας. Η ελληνική κοινωνία μετεξελίχθηκε απότομα από αγροτική σε σύγχρονη αστική. Παραδοσιακοί θεσμοί όπως η οικογένεια, συνυπάρχουν αρμονικά με τα πλέον νεωτερικά αιτήματα, την αποδοχή της διαφορετικότητας, την εξατομίκευση, την αναζήτηση του Εαυτού. Η ελληνική οικογένεια έχει δείξει μεγάλη ανθεκτικότητα στον χρόνο καθώς μια σειρά από πρακτικές εξασφαλίζουν με υποδόριο συχνά τρόπο την σταθερή αναπαραγωγή της. Μια από αυτές είναι το «πανωσήκωμα», το να χτίζουν δηλαδή οι Έλληνες γονείς με δικά τους χρήματα ένα νέο σπίτι πάνω από το σπίτι τους για να μείνουν εκεί τα παιδιά τους δημιουργώντας κι αυτά με την σειρά τους, την δική τους οικογένεια.

«Πάνω από το σπίτι των γονιών σχεδίασα έναν όγκο που μοιάζει με κλειστό κουτί. Τα υπνοδωμάτια και το μπάνιο της νέας κατοικίας τοποθετήθηκαν πίσω από τους λευκούς αυτούς τυφλούς τοίχους. Ανάμεσα στα δωμάτια και το περιμετρικό φράγμα δημιουργήθηκαν γενναιόδωρες αυλές στις οποίες εκτονώνονται οι χώροι. Η είσοδος στο πάνω σπίτι χωροθετήθηκε στην αντιδιαμετρική γωνία του οικοπέδου, δηλαδή όσο το δυνατόν πιο μακριά, από την είσοδο του κάτω σπιτιού. Με τον σχεδιασμό αυτό ανάμεσα στους γονείς και το νέο ζευγάρι δημιουργείται ένα ισχυρό όριο. Οι δύο οικογένειες ζουν κοντά αλλά με ανακουφιστικές, δημιουργικές αποστάσεις μεταξύ τους», διευκρινίζει η αρχιτέκτονας.

Ο λευκός περιμετρικός τοίχος του ορόφου κατασκευασμένος από μεταλλικό σκελετό και ινοσανίδες αποκολλήθηκε από το πατρικό σπίτι μέσω μιας σχισμής η οποία διατρέχει την βάση του. Ο όγκος της νέας κατοικίας ξεπροβάλει από πίσω του και με έντονη κλίση κορυφώνεται σε ένα καθιστικό στον δεύτερο όροφο που προσφέρει απλόχερα πανοραμική θέα της πόλης από ψηλά. Έτσι η καινούρια κατοικία μοιάζει να ίπταται. Προστατεύει τους νέους αλλά και τους απελευθερώνει, γίνεται δηλαδή «ένα κουτί που πετάει».

Στο Emotional Functionalism η αισθητική απόλαυση δεν προέρχεται από αναπαραστάσεις, από μορφολογικές δηλαδή επιλογές του αρχιτέκτονα που θυμίζουν κάτι. Η συγκίνηση (emotion) αντιθέτως προκαλείται επειδή η αρχιτεκτονική αναδεικνύει με ενδιαφέροντα τρόπο την πραγματικότητα. Ο αρχιτέκτονας μοιάζει δηλαδή λιγότερο με έναν ζωγράφο ή γλύπτη και περισσότερο με έναν σκηνοθέτη του νεορεαλισμού. Το σπίτι σχεδιάστηκε προστατεύοντας αλλά και εκθέτοντας σκηνογραφικά την ζωή των κατοίκων. Ορθώνει απέναντι στο οικοδομικό χάος της γειτονιάς και το διερευνητικό της βλέμμα, έναν γεωμετρικά πειθαρχημένο, αυστηρό τοίχο. Από πίσω του, στην καρδιά της σύνθεσης, βρίσκεται σφηνωμένη μια σκάλα που μοιάζει με σπάραγμα αμφιθεάτρου. Οδηγεί από την είσοδο της κατοικίας θεατρικά προς τα πάνω, μισή έξω στο ύπαιθρο και μισή μέσα στο σπίτι. Στις κερκίδες της κάθονται οι κάτοικοι, πίνουν τον καφέ τους κάθε πρωί, και κρυφοκοιτάζουν την γειτονιά που τους κρυφοκοιτάζει. Ο λευκός τοίχος μοιάζει εκ πρώτης να αποκρύβει την ζωή τους. Στην πραγματικότητα όμως την αναδεικνύει ποιητικά, αποκαλύπτοντας τρυφερές στιγμές, όπως τα γυμνά πόδια της Χάρις όταν πλατσουρίζει με τα νερά της αυλής. Στον δεύτερο όροφο, ένα μεγάλο άνοιγμα σαν αυλαία αποκαλύπτει γενναιόδωρα την ζωή του ζευγαριού στην γειτονιά αμέσως μόλις πέσει ο ήλιος.

Μέσω του μινιμαλισμού της μορφής του, ο περιμετρικός τοίχος δεν λειτουργεί μόνο ως οπτικό όριο αλλά και αντίστροφα ως λευκός καμβάς στον οποίο «γράφει» η γοητευτική ανθρωπογενής τοπιογραφία της Αθήνας. Το σπίτι, δεν προβάλει μόνο τις ιδιαιτερότητες της ζωής των κατοίκων αλλά σαν περισκόπιο εστιάζει και στις ιδιοσυγκρασιακές επιλογές των γειτόνων, όπως για παράδειγμα το εκκλησάκι με το οποίο έχει στολιστεί η μάντρα της απέναντι πολυκατοικίας. Το απροσδόκητο θέαμα καδράρεται από τους δύο λευκούς τοίχους που ορίζουν την είσοδο στην νέα κατοικία και μετασχηματίζεται σε ρεαλιστικό και μαζί σουρεαλιστικό πίνακα-installation που μοιάζει να κρέμεται από πάνω της.

Ο κήπος που συνδέει το σπίτι με τον δημόσιο χώρο και βίο συνοψίζει τους μύθους της περιοχής. Διαμεσολαβεί έτσι ανάμεσα στις εξατομικευμένες βιογραφίες των κατοίκων και τους κοινωνικούς καταναγκασμούς με ανακουφιστικές αφηγήσεις του Μεγάλου Συλλογικού. Λίγα μέτρα πάνω από το οικόπεδό συναντά κανείς ανοιχτές και παρατημένες τις πληγές του βουνού από όπου εξορύσσονταν σε όλο τον 20ό αιώνα αδρανή για να φτιαχτεί beton. Ο Μάνος Χατζηδάκης θρηνεί την ασχήμια της περιοχής με τα λατομεία, τα διυλιστήρια και τον Τιτάνα, την πρώτη βιομηχανία τσιμέντου στην Ελλάδα, στον «Εφιάλτη της Περσεφόνης». Εμείς αντίθετα συμφιλιωνόμαστε με τον τόπο γιατί ξέρουμε πως κάπως έτσι σφυρηλατήθηκε η μεσαία τάξη στην Ελλάδα, στην οποία ανήκουν και οι κάτοικοι αυτού του σπιτιού. Στον κήπο τους φέραμε τεράστια βράχια από το γειτονικό βουνό. Ζύγιζαν μέχρι και τέσσερις τόνους το κάθε ένα και με αυτά κλείσαμε τις πληγές που άνοιξαν δεκαετίες πριν. Τα όρια του έργου, ως γλυπτική γραμμή πάνω στο τοπίο, κατασκευάστηκαν από εμφανές σκαπιναριστό σκυρόδεμα προς τιμήν αυτού του βουνού από τα σωθικά του οποίου χτίστηκε η μοντέρνα Αθήνα.

Στην αυλή δεσπόζει το δέντρο που είχε φυτέψει ο πατέρας του ιδιοκτήτη όταν έχτισε το πρώτο σπίτι σαράντα περίπου χρόνια. Η υπόλοιπη αυλή φυτεύτηκε με δάφνες. Το Δάσος Χαϊδαρίου, βρίσκεται στα όρια της πόλης, στην πλαγιά του Ποικίλου όρους και κοιτάζει την Ιερά Οδό που συνδέει την Αθήνα με την Ελευσίνα. Εκεί στην αρχαιότητα, οι μύστες της θεάς Δήμητρας στεφανωμένοι με δάφνες, λάτρευαν την μητέρα θεά που τελετουργικά πενθούσε τον θάνατο της κόρης της, Περσεφόνης. Σύμφωνα με σύγχρονες μετα-Φροϊδικές ερμηνείες οι αρχαίοι τιμούσαν με τον τρόπο αυτό και ταυτόχρονα απωθούσαν στο ασυνείδητο, τον αντίστροφο θρήνο, της γυναίκας που χάνει τον εαυτό της καθώς από κόρη γίνεται μητέρα. Στις γωνίες του κήπου φυτεύτηκαν Κουμαριές. Ο διάσημος πίνακας του Ιερώνυμου Μπος «Ο κήπος τον απολαύσεων» ονομάζεται και «Κήπος με τα Κούμαρα», διότι στα αισθησιακά συμπλέγματα που απεικονίζει, τα γυμνά σώματα παίζουν με υπερμεγέθη, χυμώδη, κόκκινα κούμαρα. Στο τρίπτυχο αυτό, προοικονομώντας την εκκοσμικευμένη, ψυχαναλυτική ερμηνεία του κόσμου, ο Μπος μιλά για την χαρά της ζωής, που μοιάζει να ισορροπεί διαρκώς ανάμεσα στην κόλαση και τον παράδεισο. Το «κουτί που πετάει», ίπταται κι αυτό πάνω από έναν σύγχρονο κήπο με κούμαρα, προσπαθεί να βρει τις δικές του ισορροπίες και υπόσχεται απολαύσεις.

Μια περιήγηση στο σπίτι είναι αρκετή για να γίνει αντιληπτό το πόσο μοναδικά έχουν αποτυπωθεί όλα τα στοιχεία ακόμα και στην παραμικρή γωνία:

Αυτό που ήθελε να αποτυπώσει στους προσωπικούς χώρους η αρχιτέκτονας ήταν μια εσωστρέφεια αλλά και μια εξωστρέφεια. Ιδιωτικότητα αλλά και έκθεση. Το πέτυχε, τελικά, μιας και παντού βλέπουμε χώρους που εξυπηρετούν όλες τις ανάγκες.