Η σκληρή σάτιρα του Ίαν Μακ Γιούαν για το Brexit και τον λαϊκισμό διαβάζεται ξανά με νέο ενδιαφέρον, μετά την παραίτηση του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον.
Η παραίτηση του Μπόρις Τζόνσον από την πρωθυπουργία της Αγγλίας δίνει μια νέα οπτική στο μυθιστόρημα «Η Κατσαρίδα», που είχε γράψει ο βραβευμένος με Booker Βρετανός συγγραφέας Ίαν Μακ Γιούαν.
Το μυθιστόρημα, που σχολίαζε καυστικά τη λαϊκιστική πολιτική του Brexit, είχε προκαλέσει σάλο σε όλο τον κόσμο όταν κυκλοφόρησε το 2019, αφού παρουσίαζε τον Μπόρις Τζόνσον ως μεταλλαγμένη κατσαρίδα, που έχει στόχο την καταστροφή της Μεγάλης Βρετανίας με την απομόνωσή της από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Διαβάσαμε το αλληγορικό, σαρκαστικό βιβλίο που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση Κατερίνας Σχινά, και καταγράφουμε την ξέφρενη λαϊκιστική κούρσα για την κατάκτηση της Ντάουνινγκ Στριτ από ένα σμήνος μεταλλαγμένων, αηδιαστικών κατσαρίδων, που αλώνουν υποχθόνια τις πιο καίριες πολιτικές θέσεις στη βρετανική κυβέρνηση, με σκοτεινά κίνητρα.
Βασικός αφηγητής του βιβλίου είναι μια κατσαρίδα, που ξεκινά την πορεία της από έναν βρωμερό υπόνομο για να τρυπώσει μέσα στην Ντάουνινγκ Στριτ και να μεταμορφωθεί σε πρωθυπουργό της Αγγλίας. Η κατσαρίδα που μεταλλάσσεται σε έναν γλοιώδη πολιτικό, τον Τζιμ Σαμς, ο οποίος με δημαγωγία και λαϊκιστικά αφηγήματα θα καταφέρει να γίνει ο πιο ισχυρός άνδρας στη Βρετανία, έχει ως βασικό στόχο να απομονώσει την Αγγλία από την Ευρώπη και να διασπείρει το χάος.
Η κατσαρίδα-πολιτικός θα καταπατήσει λαϊκιστικά τα πάντα: από τους κανόνες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας μέχρι τις ρίζες και τα ιδανικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού, θα αποδυναμώσει την αντιπολίτευση, θα ελέγξει τα μίντια, θα απλώσει ένα δίκτυο λάσπης και διαφθοράς παντού, για να ροκανίσει τα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας μαζί με τις υπόλοιπες κατσαρίδες-πολιτικούς που σταδιακά κατακτούν το υπουργικό συμβούλιο.
Ο συγγραφέας, για να δημιουργήσει μια αλληγορία του Brexit, χρησιμοποιεί το εύρημα του Αντιστροφισμού (Reversalism), ένα παράλογο πολιτικό σύστημα που επιβάλλει η κατσαρίδα-Τζιμ Σαμς στην Αγγλία, σύμφωνα με το οποίο η ροή του χρήματος αντιστρέφεται: Οι εργαζόμενοι θα πληρώνουν τους εργοδότες. Οι πολίτες θα πληρώνονται όταν αγοράζουν αγαθά, δεν θα πληρώνουν. Το ίδιο παρανοϊκό αντεστραμμένο σύστημα θα ισχύει για τα πάντα: από τις εισαγωγές-εξαγωγές μέχρι την παροχή υπηρεσιών. Φυσικά, το Ηνωμένο Βασίλειο έτσι οδηγείται σε πλήρη απομόνωση, αφού μόνο κάτι μικρές χώρες-δορυφόροι της Αγγλίας δέχονται να υιοθετήσουν τον λαϊκιστικό Αντιστροφισμό.
«Τα ψεύδη, οι ύποπτες χρηματοδοτήσεις, η ρωσική ανάμειξη στο Brexit θα απασχολήσουν τους ιστορικούς του μέλλοντος»
Ο Ίαν Μακ Γιούαν, ένας από τους πιο μαχητικούς Βρετανούς συγγραφείς που δημοσίως πρωτοστάτησε ενάντια στο Brexit, στοχοποιώντας ευθέως τον ίδιο τον Μπόρις Τζόνσον για τις απεχθείς λαϊκιστικές πρακτικές του, στον πρόλογο του μυθιστορήματος «Η Κατσαρίδα» έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για την άνοδο των λαϊκιστών στην εξουσία:
«Είτε φτάσει είτε όχι η στιγμή του Brexit, για πολύ καιρό θα θέτουμε ερωτήματα στον εαυτό μας. Τα ψεύδη, οι ύποπτες χρηματοδοτήσεις, η ρωσική ανάμειξη θα απασχολήσουν τους ιστορικούς του μέλλοντος. Θα μελετήσουν σίγουρα την τύφλωση που προκαλεί μια ειδική μαγική σκόνη, κοινή σε όλα τα λαϊκίστικα ρεύματα που διαπερνούν σήμερα την Ευρώπη, τις ΗΠΑ, τη Βραζιλία, την Ινδία και πολλές άλλες χώρες. Τα συστατικά αυτής της σκόνης είναι τώρα πια πολύ γνωστά: βίαιος παραλογισμός, εχθρότητα προς τους ξένους, αντίσταση στην υπομονετική ανάλυση, δυσπιστία προς τους ‘‘εμπειρογνώμονες’’, κομπασμός για το εθνικό μεγαλείο, παθιασμένη πίστη για απλές λύσεις, λαχτάρα για πολιτισμική ‘‘καθαρότητα’’ - και μια χούφτα κυνικών πολιτικών που σπεύδουν να εκμεταλλευτούν αυτές τις παρορμήσεις [...] Εάν κατορθώσουμε ποτέ να εγκαταλείψουμε την Ευρωπαϊκή Ένωση, τότε θα ξεκινήσει μια οπισθοδρόμηση τουλάχιστον δεκαπέντε χρόνων, για να φτάσουμε κάποτε σε κάτι που θα μοιάζει με ό,τι ήμασταν άλλοτε [...] Γιατί το κάνουμε αυτό στον εαυτό μας; Ο πρωθυπουργός-κατσαρίδα του βιβλίου μου δίνει στη Γερμανίδα καγκελάριο τη μόνη δυνατή απάντηση: γιατί έτσι...».
Ο Ίαν Μακ Γιούαν με αυτό το βιβλίο δίνει μια καυστική αλληγορία που αντιστρέφει τη «Μεταμόρφωση» του Φραντς Κάφκα. Εδώ ο ήρωας του βιβλίου δεν ξυπνά, όπως στο αριστούργημα του Κάφκα, μεταμορφωμένος σε κατσαρίδα, αλλά το αντίστροφο: Η κατσαρίδα μεταμορφώνεται σε πρωθυπουργό προκειμένου να μαγαρίσει υποχθόνια το βρετανικό πολιτικό σύστημα και να χτυπήσει εκ των έσω τη φιλελεύθερη δυτική δημοκρατία στην καρδιά της.
«Ο λαϊκισμός ενδέχεται στο μέλλον να δημιουργήσει και άλλα τέρατα»
«Με το Brexit, κάτι άσχημο και ξένο εισέβαλε στο πνεύμα της πολιτικής μας», εξηγεί ο Ίαν Μακ Γιούαν, «θεώρησα λοιπόν εύλογο να σκαρφιστώ μια κατσαρίδα, την πιο απεχθή μορφή ζωής. Η "Μεταμόρφωση" του Κάφκα βρίσκεται στο δρόμο οποιασδήποτε προσπάθειας να επινοηθεί μια φυσική ανταλλαγή μεταξύ ανθρώπου και εντόμου, αλλά μετά την αναγκαία αναγνωριστική χειρονομία προς τον μεγάλο συγγραφέα στράφηκα και πάλι στον Τζόναθαν Σουίφτ (σ.σ. Ιρλανδός σατιρικός συγγραφέας του 18ου αιώνα). Ο στόχος ήταν να εμφανίσω ένα πολιτικό και οικονομικό σχέδιο που θα ισοδυναμούσε με τον αυτοκαταστροφικό παραλογισμό του Brexit. Δεν μπορώ να είμαι βέβαιος ότι το κατάφερα με το γελοίο μου κατασκεύασμα, τον Αντιστροφισμό. Δεδομένου του μεγέθους του εθνικού σχεδίου και των πιθανών επιπτώσεών του σε όλους μας τουλάχιστον για μια γενιά, ίσως τίποτε δεν μπορεί να συναγωνιστεί την κλίμακα της παράνοιάς του...
»Ο λαϊκισμός, παραβλέποντας τη δική του άγνοια, ψιθυρίζοντας ανοησίες για αίμα και γη, καλλιεργώντας αδιανόητες νατιβιτιστικές επιθυμίες και περιφρονώντας τραγικά τις ανησυχίες για την κλιματική αλλαγή, ενδέχεται στο μέλλον να δημιουργήσει και άλλα τέρατα, κάποια πολύ πιο βίαια, πολύ πιο επικίνδυνα από το Brexit. Σε όλες του τις εκδοχές, ωστόσο, το πνεύμα της κατσαρίδας θα ευδοκιμήσει. Όσο καλύτερα γνωρίσουμε αυτό το πλάσμα, τόσο πιο γρήγορα θα το νικήσουμε. Και πιστεύω πως θα το καταφέρουμε. Αν η λογική δεν ανοίξει τα μάτια της και δεν επικρατήσει, τότε ίσως να χρειαστεί να προσφύγουμε στο γέλιο».
Το βιβλίο του Ίαν Μακ Γιούαν, όπως είναι φυσικό, προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στην Αγγλία, με την κριτική να αναγνωρίζει το ευφυές εύρημα, αλλά, όπως επισήμανε ο Observer, παραμένει ένα ακραίο, ριψοκίνδυνο έδαφος, που ενοχλεί τον αναγνώστη: «Το να συγκρίνει κανείς τους πολιτικούς αντιπάλους του με τις κατσαρίδες είναι μια τοξική μεταφορά με μια άσχημη πολιτική ιστορία και είναι δύσκολο να διαβάσει κανείς τη νουβέλα του Μακ Γιούαν χωρίς κάποιο βαθμό δυσφορίας».
Το μυθιστόρημα «Η κατσαρίδα» όντως είναι ένα έξυπνο σχόλιο, όχι μόνο για το Brexit αλλά για κάθε μορφή δημαγωγίας, το οποίο ωστόσο λογοτεχνικά δεν αποδίδεται επαρκώς. Παραμένει μια ευρηματική, καφκικής σύλληψης, σάτιρα για τον λαϊκισμό, η οποία όμως στην πορεία δεν εξελίσσεται ως ιδέα σε ένα δυνατό μυθιστόρημα, αντάξιο τουλάχιστον της εμβέλειας του Ίαν Μακ Γιούαν, που μας έχει προσφέρει σπουδαία μυθιστορήματα, όπως η «Εξιλέωση».
Οι ραγδαίες εξελίξεις στην πολιτική σκηνή του Ηνωμένου Βασιλείου, ωστόσο, με την παραίτηση του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον, ανοίγουν ξανά τη συζήτηση για το Brexit και κυρίως φέρνουν ξανά στην επιφάνεια τις υποχθόνιες λαϊκιστικές διεργασίες που οδήγησαν σε αυτό. Έτσι, το βιβλίο του Μακ Γιούαν διαβάζεται με νέο ενδιαφέρον, ως μια ευφυής καυστική αλληγορία πάνω στις καταβολές της δημαγωγίας.