Το βιβλίο που απέσπασε το βραβείο Booker το 2021, «Η Υπόσχεση», του Damon Galgut, είναι μια δυνατή αλληγορία, ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, που άξιζε και με το παραπάνω τη διάκριση.
Υπάρχουν βιβλία που τελειώνουν στην τελευταία σελίδα, τα βάζεις πίσω στο ράφι τους και κλείνεις μαζί τους τους λογαριασμούς σου και βιβλία που, αφού τα τελειώσεις, συνεχίζεις μέσα σου να τα «διαβάζεις» με το νου, μέχρι να επιστρέψεις σε αυτά για μια δεύτερη ανάγνωση, που θα σου αποκαλύψει ένα άλλο βιβλίο, μια άλλη ιστορία, έναν άλλο κόσμο που κρυβόταν πίσω από τις λέξεις, ανάμεσα στις γραμμές, στα περιθώρια των σελίδων, εκεί όπου οι ήρωες συνεχίζουν να ζουν σαν μια χαίνουσα πληγή, που, αν δεν σκύψεις από πάνω της με προσοχή, δεν λέει να κλείσει.
Ένα τέτοιο, σπουδαίο βιβλίο είναι η «Υπόσχεση» του Νοτιοαφρικανού Damon Galgut, του μυθιστορήματος που έναν χρόνο πριν απέσπασε (δικαίως) το βραβείο Booker 2021 και το οποίο μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Διόπτρα.
Πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο, αλληγορικό βιβλίο, που διαβάζεται με κομμένη την ανάσα, με μια συναρπαστική αφήγηση, με έναν ρυθμό που σε μαγνητίζει και σε κάνει να μην μπορείς να αφήσεις το βιβλίο από τα χέρια σου.
Ο Galgut, έμπειρος θεατρικός συγγραφέας, υποψήφιος τρίτη φορά για Booker, με την «Υπόσχεση» χτίζει έναν κόσμο, ο οποίος, παρά το γεγονός ότι έχει ως άξονά του τη Νότια Αφρική, είναι οικουμενικός, αφού μιλάει για κάτι που κάθε άνθρωπος κουβαλάει μέσα του: την οικογένεια, αυτό τον τόσο οικείο μα άγνωστο τόπο μέσα στον οποίο καρποφορούμε ή βαλτώνουμε, τις ρίζες μας, που άλλοτε μας θρέφουν και μας βοηθούν να αναπτυχθούμε και άλλοτε τυλίγονται γύρω από το λαιμό μας ασφυκτικά και μας πνίγουν, την πατρίδα, το μέρος στο οποίο επιστρέφουμε αέναα και το μέρος από το οποίο παλεύουμε αδιάκοπα να αποδράσουμε για να γνωρίσουμε τον κόσμο.
Οι ήρωες του Galgut, τα μέλη μιας οικογένειας Νοτιοαφρικανών ολλανδικής καταγωγής, απόγονοι των Μπόερς, των Ολλανδών αποικιοκρατών που ίδρυσαν το Κέιπ Τάουν και από τον 18ο αιώνα πάλεψαν με τους Βρετανούς για να αποκτήσουν τον έλεγχο των εδαφών της Νοτίου Αφρικής στους διαβόητους Πολέμους των Μπόερς, παλεύουν σε όλο το βιβλίο με τη συνείδησή τους για μια υπόσχεση που δόθηκε, μα δεν κρατήθηκε: να παραχωρήσουν στη μαύρη υπηρέτριά τους την προγονική της περιουσία, ένα μικρό, ασήμαντο κομμάτι γης μέσα στην αχανή έκταση που κατέχουν οικογενειακώς εδώ και τρεις αιώνες.
Μια οικογενειακή σάγκα με φόντο τις άγριες φυλετικές συγκρούσεις στη Νότια Αφρική
Βρισκόμαστε στη δεκαετία του '80, σε μια αποικιοκρατική φάρμα με τεράστιες εκτάσεις στη Νότια Αφρική. Η χώρα δονείται από τρομακτικής αγριότητας επεισόδια μεταξύ του στρατού και των μαύρων που διεκδικούν τη γη και την ελευθερία που τους έχει στερήσει το καθεστώς του Απαρτχάιντ, της πολιτικής του φυλετικού διαχωρισμού που επιβλήθηκε στη χώρα από το 1948, προκειμένου να σταματήσουν οι επαφές μεταξύ λευκών και μαύρων.
Στο σπίτι των ολλανδικής καταγωγής Σουάρτ, η οικογένεια συγκεντρώνεται γύρω από το κρεβάτι της σαραντάχρονης μητέρας που πεθαίνει από ανίατη ασθένεια. Λίγο πριν κλείσει τα μάτια της η Ρέιτσελ, βάζει το σύζυγό της Μάνι να της υποσχεθεί ότι θα φροντίσει τη Σαλομέ, τη μαύρη υπηρέτρια που της στάθηκε μέχρι την τελευταία στιγμή, παραχωρώντας της τους τίτλους ιδιοκτησίας της προγονικής της γης. Ο Μάνι υπόσχεται να δώσει το χαμόσπιτο στη μαύρη υπηρέτρια της οικογένειας, ως τιμή για τις υπηρεσίες μιας ζωής που τους προσέφερε. Τι είναι άλλωστε ένα τόσα δα κομματάκι γης, μια ασήμαντη αγροικία με τσίγκινη οροφή, από αυτές τις παλιές αυτοσχέδιες που συναντά κάνεις στις αχανείς εκτάσεις της Πρετόρια, μπροστά στα εκατοντάδες στρέμματα που περιβάλλουν τη φάρμα των Σουάρτ;
Κι όμως, ο Μάνι, μόλις η γυναίκα του κλείνει τα μάτια της, ξεχνά κατευθείαν την υπόσχεση που της έδωσε. Η μικρή του κόρη, η Αμόρ, ένα ατσούμπαλο παχύσαρκο κοριτσάκι που παλιότερα το είχε χτυπήσει κεραυνός και είχε χάσει το μικρό δάχτυλο του ποδιού της, ήταν όμως μπροστά όταν η υπόσχεση δόθηκε και τώρα παρακολουθεί τον πατέρα της να αγνοεί την τελευταία επιθυμία της νεκρής μητέρας της. Αντιθέτως, ο Μάνι, με μεγάλη ευκολία παραχωρεί μια τεράστια έκταση μέσα στη φάρμα σε έναν τσαρλατάνο, υποκριτή πάστορα, που τον πατρονάρει, για να χτιστεί εκεί ένας ναός.
Η υπόσχεση που δόθηκε στη μαύρη υπηρέτρια και δεν κρατήθηκε γίνεται ρωγμή ανάμεσα στον Μάνι και τη μικρή του κόρη, Αμόρ. Παράλληλα, οι σχέσεις του Μάνι με τον γιο του, Άντον, διαρρηγνύονται εξαιτίας του κληροδοτήματος στον επιτήδειο πάστορα. Ο δεκαεννιάχρονος γιος, ο οποίος υπηρετεί στον στρατό και έχει μόλις σκοτώσει μια μαύρη γυναίκα στις ταραχές που ακολούθησαν τον ξεσηκωμό των μαύρων κοινοτήτων, φεύγει έξαλλος από τη φάρμα, λιποτακτεί από τον στρατό και εξαφανίζεται σε μια ζούγκλα για να μην περάσει στρατοδικείο.
Η Αμόρ και ο Άντον ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους, αλλά η μεσαία κόρη, η αδιάφορη Άστριντ, μένει κοντά στον πατέρα τους, παρακολουθώντας τον να άγεται και να φέρεται, αμετανόητος, σαν άβουλο τηλεκατευθυνόμενο στρατιωτάκι του χειριστικού πάστορα, να βυθίζεται στο αλκοόλ και να ζει μια κενή ζωή με περιστασιακές ερωμένες.
Η Άστριντ, κι εκείνη άθυρμα ενός ανικανοποίητου αισθήματος που την ταλανίζει, αναζητεί μηχανικά την ευτυχία σε αποτυχημένους γάμους και μια ζωή αφιερωμένη στην υπερκατανάλωση: παντρεύεται, κάνει δύο παιδιά, απατά τον άντρα της, χωρίζει και μετά ξαναπαντρεύεται, αλλά απατά και τον δεύτερο σύζυγό της με τον συνεργάτη του, έναν παντρεμένο, μαύρο, ανερχόμενο πολιτικό.
Όταν ο Μάνι πεθαίνει από το δάγκωμα μιας δηλητηριώδους οχιάς στο πάρκο ερπετών που διατηρεί στην Πρετόρια, τα παιδιά συγκεντρώνονται για την κηδεία του και εδώ ξεδιπλώνεται το πιο συναρπαστικό κομμάτι του βιβλίου: η οικογενειακή μάζωξη μοιάζει με την αντίστοιχη εφιαλτική συγκέντρωση της οικογένειας στην ταινία «Αύγουστος» (August: Osage County), του Τζουν Γουέλς, με τη Μέριλ Στριπ, την Τζούλια Ρόμπερτς, τον Μπένεντικτ Κάμπερμπατς κ.ά., η οποία βασιζόταν στο ομότιτλο θεατρικό έργο τού, βραβευμένου με Πούλιτζερ και Τόνι, Τρέισι Λετς.
Η εκλεκτική συγγένεια της «Υπόσχεσης» με το έργο του Τρέισι Λετς είναι στενή: ο Νοτιοαφρικανός Galgut, όντας και ο ίδιος θεατρικός συγγραφέας, έγραψε ένα μυθιστόρημα που έχει τη δύναμη, την αισθητική, τα χαρίσματα ενός θεατρικού: τις υπόγειες εντάσεις, τις σιωπές, τις απότομες παύσεις, τις ξαφνικές ψυχολογικές διακυμάνσεις που οδηγούν σε καταιγίδες, σε άγρια ξεσπάσματα, που γραπώνουν γερά τον αναγνώστη και δεν τον λυτρώνουν παρά μέχρι την τελευταία πράξη. Ο αναγνώστης γίνεται θεατής, που παρακολουθεί τους ήρωες να κολυμπούν στα ρηχά νερά μιας οικογενειακής συνάθροισης, η οποία όμως σταδιακά γίνεται ένας βαθύς, σκοτεινός ωκεανός, γεμάτος αδιόρατους κινδύνους.
Στα χαρίσματα του βιβλίου είναι η δεξιοτεχνία του συγγραφέα, που κάνει την αφήγηση συναρπαστική, με μια γλώσσα λιτή μεν αλλά πολυεπίπεδη, γεμάτη χυμούς, χωρίς φλυαρίες. Το κείμενο, από το οποίο δεν περισσεύει ούτε κόμμα, ρέει αβίαστα. Η απόγνωση, η οργή, η ματαίωση, ο πόνος συνυπάρχουν με ένα βιτριολικό, συχνά κυνικό χιούμορ, που στις πιο λαμπρές του στιγμές γίνεται σχεδόν ποιητικό, συγκινητικό.
Η μετάφραση της σπουδαίας και πολύ έμπειρης Κλαίρης Παπαμιχαήλ αποδίδει το ιδιαίτερο ύφος του συγγραφέα και με λεπτότητα πιάνει το αδιόρατο νήμα μεταξύ τραγικού και κωμικοτραγικού, που χαρακτηρίζει την αφηγηματική του ματιά. Τα σημεία όπου η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται για μια-δυο φράσεις σε πρωτοπρόσωπη είναι ένα κλείσιμο του ματιού στον αναγνώστη, ένα αφηγηματικό ιδιοφυές τέχνασμα, που δίνει ρυθμό στο κείμενο και αποδεικνύει πόσο σπουδαίος είναι ο Galgut. Είναι σαν να κάνει γκρο πλαν η «κάμερα» στον αφηγητή, σε κάθε ένα δηλαδή από τα πρόσωπα-κλειδιά του έργου, και του βγάζει τη μάσκα για να τον εκθέσει γυμνό, με όλα τα χαρτιά του ανοιχτά, στη σκηνή.
Όλα τα πρόσωπα του μυθιστορήματος παίρνουν έτσι άτυπα το λόγο και οι σκέψεις τους ή τα συναισθήματά τους παρεμβάλλονται μέσα στην τριτοπρόσωπη αφήγηση. Όλοι μιλούν, εκτός από τη μαύρη υπηρέτρια, τη Σαλομέ, η οποία παρατηρεί και γνωρίζει τα πάντα, αλλά κινείται ανάμεσα σε όλους σαν σκιά, αθόρυβη, σιωπηλή. Κι αυτό έχει το λόγο του: όπως εξήγησε ο ίδιος ο συγγραφέας σε συνέντευξή του, η Σαλομέ δεν έχει φωνή, γιατί «αυτό συμβαίνει στην πραγματική ζωή, ένα τέτοιο άτομο στη Νότια Αφρική δεν έχει φωνή και προσωπικές επιδιώξεις».
Μια αλληγορία για τις υποσχέσεις μετά το Απαρτχάιντ
Η ιστορία των Σουάρτ είναι η σύγχρονη ιστορία της Νότιας Αφρικής, αλλά εδώ που τα λέμε θα μπορούσε να είναι η ιστορία ενός οποιουδήποτε τόπου όπου βασιλεύει η αδικία. Ο θάνατος της μητέρας είναι το τέλος του Απαρτχάιντ. Η υπόσχεση προς τη μαύρη, αθέατη και σιωπηλή υπηρέτρια, που δεν τηρήθηκε, είναι η υπόσχεση ενός κόσμου που, παρά την άρση των φυλετικών διαχωρισμών, παραμένει ένας λευκός μειοψηφικός κόσμος, ο οποίος, παρότι υποδύεται τον πολιτισμένο, συνεχίζει υπόγεια, μεθοδικά και υποκριτικά να καταδυναστεύει την πλειονότητα των μαύρων.
Ο Μάνι, ο γιος του ο Άντον, που στην αρχή συγκρούεται με την πατρική εξουσία, αλλά όταν την πάρει ο ίδιος στα χέρια του γίνεται όμοιος με εκείνον και χειρότερος, είναι ένας κοινός τελικά τόπος: από την πιο νότια άκρη της Αφρικής μέχρι την καρδιά της Αμερικής, από τη δεκαετία του '60 και τα κινήματα των μαύρων μέχρι το #BlackLivesMatter και τις ταραχές που πυροδότησε το 2020 η δολοφονία του George Floyd στις ΗΠΑ, η υπόσχεση που δόθηκε δεν λέει να τηρηθεί, μένει να χάσκει από γενιά σε γενιά, πυροδοτώντας διαρκώς το χάος.
Ωστόσο, το βιβλίο, όπως όλα τα σπουδαία μυθιστορήματα, είναι ανοιχτό σε πολλές άλλες ερμηνείες.
Η ιστορία των Σουάρτ είναι επίσης και η προχειρότητα με την οποία πολλές φορές αφήνουμε οι άνθρωποι τις ζωές μας να ρημάξουν από μια υπόσχεση που δεν τηρήσαμε: την υπόσχεση στον ίδιο μας τον εαυτό να ζήσουμε μια ζωή που έχει νόημα, μια ζωή που έχει αληθινό σκοπό, που δεν ξοδεύεται, δεν αφήνεται να τη σαρώσει η κεκτημένη ταχύτητα από τις επιλογές άλλων και τις συνέπειες που αυτές ενδεχομένως να έχουν πάνω μας.
Οι Σουάρτ, σαν τουβλάκια σε ένα ντόμινο, παίρνουν ο ένας θέση πίσω από τον άλλον και δημιουργούν μια νοητή γραμμή πίσω από το λάθος των προγόνων τους. Ο Μάνι, ο Άντον, η Άστριντ, οι οικείοι τους, γίνονται όλοι μέρος μιας αλληλουχίας, διαιωνίζοντας μια παλιά αδικία που τους δηλητηριάζει, μέχρι η Αμόρ, η τελευταία των Σουάρτ, να σπάσει αυτόν τον φαύλο κύκλο υπόσχεσης και ματαίωσης, για να ανακαλύψει ότι το κακό, που έχει ήδη γίνει, δεν ξεγίνεται.