Τα τελευταία χρόνια ο Tούρκος υπουργός Εξωτερικών αποτελεί ένα μικρό «τοτέμ» για πολλούς που παρακολουθούν τα τεκταινόμενα στη γειτονική χώρα και ιδίως την εξωτερική πολιτική. Aμέσως μετά την έκδοση του «Στρατηγικού Βάθους» το 2001 είχε θεωρηθεί κάτι σαν «γκουρού» της παγκόσμιας διανόησης ο οποίος προσέφερε ένα νέο δόγμα στην τουρκική εξωτερική πολιτική και σκιαγραφούσε τον αναδυόμενο ηγετικό ρόλο της Τουρκίας μέσω του «νεο-Οθωμανισμού».
Υιοθετώντας μια επιθετική πολιτική ο Νταβούτογλου είχε προτάξει το δόγμα των μηδενικών προβλημάτων με τις γειτονικές χώρες λέγοντας μάλιστα ότι στόχος του ήταν να αναβιώσει το επιτυχημένο – κατ' αυτόν- μοντέλο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προκειμένου η Ανατολική Μεσόγειος (και η Τουρκία) να αποκτήσει ένα νέο ηγετικό ρόλο.
Αυτή η αποκατάσταση του οθωμανικού παρελθόντος δεν πρέπει να θεωρείται καθόλου δεδομένη και λογική, αφού η κεμαλική Τουρκία με συνέπεια 80 ετών είχε επιχειρήσει την αποσύνδεσή της από τους Οθωμανούς. Η μεγάλη λοιπόν συνεισφορά του Νταβούτογλου έχει να κάνει με μια άλλη αντίληψη της τουρκικότητας, ορισμένη αυτή τη φορά όχι επιπεδομετρικά αλλά πολιτισμικά.
Δυστυχώς στην Ελλάδα ενώ το Στρατηγικό Βάθος έγινε μπεστ-σέλλερ δεν ισχύει το ίδιο για ένα άλλο βιβλίο που εκδόθηκε μόλις πέρυσι. Πρόκειται για τις «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» που είναι και η διδακτορική διατριβή του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών.
Σε αυτό το βιβλίο – που αποτελεί και το θεωρητικό υπόβαθρο του Στρατηγικού Βάθους- ο Νταβούτογλου τοποθετεί το ισλαμικό πολιτισμικό μοντέλο στον αντίποδα του δυτικού τονίζοντας πως «η ισλαμική κοσμοθεωρία που περιλαμβάνει τα πάντα, που είναι πλήρως εναλλακτική της δυτικής και οχι συμπληρωματική της, παρέχει επαρκεί θεωρητικά και αντιληπτικά εργαλεία για μια τέτοια προσπάθεια»
Με λίγα λόγια ο κ. Νταβούτογλου επιδιώκει να εκφράσει το φόβο της ισλαμικής Ανατολής μπροστά σε ένα προελαύνον δυτικό μοντέλο το οποίο πράγματι φαίνεται εκ πρώτης όψεως να ισοπεδώνει τις επιμέρους πολιτιστικές ιδιαιτερότητες.
Για τον Νταβούτογλου το δυτικό μοντέλο αρθρώνεται πάνω-κάτω σε τρεις πυλώνες: την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, τη χριστιανική θεολογία και την τεχνολογική ανάπτυξη.
Σε αυτό το δυτικό πρότυπο, ο ισλαμικός πολιτισμός έχει να αντιτάξει το ταουχίντ, δηλαδή την μονομέρεια του Αλλάχ ως προς την ουσία (νταχάτ), τις ιδιότητες (σιφάτ) και τα έργα του (αφ΄αλ). Με απλά λόγια σύμφωνα με το ταουχίντ ο Αλλάχ δεν επηρεάζεται με κανένα τρόπο από οτιδήποτε άλλο πλην του εαυτού του. (σ.111).
Σύμφωνα λοιπόν με τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών, αυτή ακριβώς η «ενότητα» του Αλλάχ και του ισλαμικού κόσμου βρίσκεται στον αντίποδα του πολυκερματισμένου δυτικού χριστιανικού κόσμου όπου οι έννοιες του απολύτου και του σχετικού, του κτιστού και του ακτίστου συγχέονται.
Φυσικά αυτή η εν πρώτοις θεολογική-πολιτισμική διάκριση έχει πίσω της μια καλοδουλεμένη πολιτική θεωρία και μια διάκριση αρκετά ενδιαφέρουσα. Στον αντίποδα της Δύσης η οποία έχει μια «επιστημολογικά καθορισμένη οντολογία» ο Νταβούτογλου παρατηρεί ότι στο Ισλάμ ισχύει το αντίστροφο δηλαδή μια «οντολογικά καθορισμένη επιστημολογία». Η διάκριση είναι ενδιαφέρουσα παρά το γεγονός ότι αποφεύγει – λογικό αφού το βιβλίο είναι κατ' ουσίαν πολιτικό μανιφέστο- να μελετήσει τις λεπτές αποχρώσεις των δύο κόσμων, τα όρια των οποίων δεν είναι ούτε σαφή ούτε ευδιάκριτα.
Το βασικό πρόβλημα στο δίπολο του Νταβούτογλου έγκειται στο γεγονός ότι ακριβώς παραγνωρίζει ότι ο δυτικός κόσμος δεν είναι ένα ενιαίο σύνολο αλλά αντίθετα έχει τρομακτικής κλίμακας διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό του- διαφοροποιήσεις θεολογικές, πολιτισμικές, αξιακές. Το γεγονός δε ότι εντάσσει αυθαίρετα τον ελληνικό πολιτισμό σε αυτό που αποκαλεί «Δύση» υποδηλώνει και την αδυναμία του να κατανοήσει τις τεράστιες συνέπειες αυτού που αργότερα ονομάσθηκε «Μέγα Σχίσμα» μεταξύ της (λατινικής) Δύσης και της (ελληνικής) Ανατολής.
Επιπλέον, στη διάκριση της «οντολογίας» των δύο κόσμων ο κ. Νταβούτογλου ξεχνά κάτι βασικό, ότι δηλαδή το Ισλάμ έχει μια πρωτόλεια (κατ' άλλους μηδενική) μεταφυσική αναζήτηση, η οποία πηγάζει ακριβώς από την «λατρεία» του φυσικού κόσμου ως δημιουργήματος του Θεού, μέσα από το οποίο ο ίδιος αποκαλύπτεται στον άνθρωπο. Ακόμα και εκεί το Ισλάμ δεν απαντά στο γιατί ο Αλλάχ θέλει να αποκαλυφθεί στον άνθρωπο – μόνες αξιόλογες απόπειρες είναι αυτές των Φαράμπι, Αβικκένα, Σιπάλι κ.α κυρίως από τις μυστικιστικές τάσεις του μουσουλμανισμού.
Αντίθετα, η «χριστιανική Δύση» κατά τον κ. Νταβούτογλου έχει σχεδόν απονοηματοδοτήσει εαυτήν στην προσπάθειά της να θεολογήσει με λογική συνέπεια διατηρώντας μια δυναμική σωτηριολογική σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Δεν απαντά ο κ. Νταβούτογλου στο πως το Ισλάμ θα αντιτάξει σε αυτό το τόσο δυναμικό μοντέλο, ένα αντίστοιχο ισλαμικό, που πρώτο και βασικό του στοιχείο είναι η υποταγή του ατόμου και η απορρόφηση στη θέληση της φυλής και το θέλημα του Αλλάχ ή του Προφήτη οδηγώντας σε μια εμμονική μοιρολατρεία.
Είναι προφανές ότι ο κ. Νταβούτογλου ως πολιτικός επιστήμονας έχει αντιληφθεί τον ενοποιητικό ρόλο που μπορεί να παίξει η ισλαμική πίστη όχι απλά σαν εργαλείο άσκησης πολιτικής αλλά σαν πηγή νοήματος της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Ωστόσο αυτή η μακροσκοπική και εν πολλοίς ρομαντική οπτική του χρόνου – που μαρτυρά και την επαφή του με τον υπαρξισμό- τον έχει οδηγήσει σε μια εξιδανίκευση του οθωμανικού παρελθόντος παραγνωρίζοντας το πως ακόμη και οι ίδιοι οι μουσουλμανικοί λαοί της Αυτοκρατορίας (Άραβες, Ασσύριοι κτλ) της γύρισαν την πλάτη.
Φταίει ο εισαγόμενος από τη δύση εθνικισμός – θα αντέτεινε ο κ. Νταβούτογλου. Πιθανώς δεν θα είχε άδικο, ωστόσο η δυναμική του πολιτικού αυτού κινήματος ήταν τόσο μεγάλη και τόσο παγκόσμια που η Ανατολή δεν θα μπορούσε να κλείσει τα αυτιά της στις σειρήνες του.
Τα «οργανικά σύνολα» τα οποία σωστά εντόπισε στην Εγγύς Ανατολή δεν ζούσαν αναμεμειγμένα αλλά βίωναν πρακτικά παράλληλες πραγματικότητες. Οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι άλλοι λαοί δεν ζούσαν σε έναν οθωμανικό παράδεισο που χάθηκε λόγω του εθνικισμού. Ήταν ραγιάδες και αυτός ο όρος είχε μια πολύ συγκεκριμένη ταξική, πολιτισμική αλλά και φορολογική έννοια.
Είναι δε απορίας άξιον το πως ένας λαός όπως οι Τούρκοι, οι οποίοι θεωρούνται «ντεμέκ» μουσουλμάνοι (τρώνε χοιρινό, πίνουν αλκοόλ κτλ) θα διεκδικήσουν με αξιώσεις από τους Άραβες την εργαλειακή πρωτοκαθεδρία μιας πίστης που κόπηκε και ράφτηκε στα εθνικά χαρακτηριστικά των δεύτερων – ακόμα και οι Πέρσες «αραβοποιήθηκαν» σχετικά ασπαζόμενοι το Ισλάμ.
Είναι προφανές ότι ο πολιτισμικός άξονας της Τουρκίας μετατοπίζεται από τα Βαλκάνια στη Μέση Ανατολή και φιλοδοξεί μέσω της οικονομικής της επιρροής να μετατρέψει σε δορυφόρους τα γειτονικά κράτη. Ωστόσο η αίσθηση μου είναι πως τόσο το Στρατηγικό Βάθος όσο και ο ίδιος ο Νταβούτογλου θα αποδειχθούν μακροπρόθεσμα μια «φούσκα». Κι αυτό γιατί όσο κι αν θέλει να μας πείσει περί του αντιθέτου, ο κ. Νταβούτογλου είναι δυτικός τόσο στον τρόπο οργάνωσης της σκέψης του όσο και στον ίδιο τον αντιδυτικισμό του.
Παρ' όλα αυτά ο Τούρκος υπουργός έχει να μας διδάξει το τι σημαίνει για μια χώρα να αυτο-νοηματοδοτείται παρουσιάζοντας μια συγκεκριμένη πρόταση στην εξωτερική της πολίτικη. Αυτό το πολιτικό ιδεολόγημα μπορεί να είναι κίβδηλο δεν παύει όμως να είναι δυναμικό, σε αντίθεση με την -τουλάχιστον- θλιβερή εξωτερική πολιτική της Ελλάδας η οποία επί δεκαετίες αναμασά τα ίδια και τα ίδια πράγματα και έχει ως μόνο άξονα αναφοράς τον εαυτό της και τα «εθνικά» της θέματα, ωσάν να είναι μόνη στον πλανήτη. Τι παρήγε; Μηδενική πρόταση που να αφορά παγκόσμια, απουσία από τα μεγάλα παγκόσμια προβλήματα, μηδενική εξυπηρέτηση των θέσεών της στα εθνικά ζητήματα. Μήπως είναι καιρός για τους Έλληνες υπουργούς και διπλωμάτες να μπουν – έστω μακιαβελικά - στο μυαλό του Αχμέτ Νταβούτογλου;