Τι χάσαμε; Έναν Πικάσο, κάτι αγαλματάκια και μερικά νεοκλασσικά. Άλλωστε τι δουλειά έχουμε με τον «ξένο» Πικάσο και μερικά κτίρια με μετώπες – και αυτά εισαχθέντα είναι.
Σωστά. Διότι ο Πικάσο δεν διαλέχθηκε με τις κλασσικές φόρμες προκειμένου να τις αποδομήσει και να οδηγηθεί στην αφαίρεση. Διότι τα νεοκλασικά μας ήρθαν από τη Βιέννη και το Βερολίνο. Οι λαϊκοί μάστορες δεν προσάρμοσαν τις φόρμες στις ανάγκες και τις προσλήψεις του ελληνικού τοπίου δημιουργώντας ένα ιδιότυπο ρεύμα νεοκλασσικισμού.
Άλλωστε ποιον αφορά ο πολιτισμός στην Ελλάδα;
Από τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους ο πολιτισμός υπάρχει ως μια γραφειοκρατική υπηρεσία. Εξυπηρετεί ως ιδεολόγημα τους σκοπούς του κράτους χωρίς καμία αντιστοιχία με την κοινωνία. Ήδη από τη σύστασή του το ελλαδικό κράτος αντιλήφθηκε ως πολιτισμό την αποκατάσταση του με την αρχαιότητα μέσα από μια «αερογέφυρα» με την κλασσική Ελλάδα.
Γρήγορα αναγνωρίσθηκε η παράνοια του εγχειρήματος και το σχήμα εμπλουτίσθηκε με την ζαμπελιο-παπαρηγοπούλειο οπτική του «Ελληνισμού δια μέσου της Ιστορίας», αποκαθιστώντας το Βυζάντιο στην εθνική διήγηση. Αυτό εξελίχθηκε σύντομα στο ιδεολόγημα του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, το οποίο για δεκαετίες ήταν η επίσημη κρατική ιδεολογία. Παρά την ρηχότητα με την οποία αναπτύχθηκε, η αναπαραγωγή του αποτέλεσε έναν άξονα πάνω στον οποίο πορεύθηκε η ελληνική κοινωνία. Όταν πια εξευτελίστηκε πλήρως από το κιτς της απριλιανής δικτατορίας, κατέρρευσε μαζί της σαν χάρτινος πύργος.
Ωστόσο το πρόβλημα με την κατάρρευση του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού είναι ότι δεν βρέθηκε τίποτα στη θέση του να αντικαταστήσει την εθνική διήγηση και να αποτελέσει μια ιδεολογία που θα μπορούσε να κινητοποιήσει τις μάζες. Παρά την προσπάθειά τους, το «ευρωπαϊκό όραμα», η «Αλλαγή» και ο «εκσυγχρονισμός» δεν κατάφεραν να προσελκύσουν και να εμπνεύσουν.
Τώρα στην εποχή της κρίσης ο πολιτισμός μοιάζει να έχει ταυτίσει με ένα πράγμα: τα φράγκα του τουρισμού. Τον προβάλλουμε μόνο ως φολκλόρ όπου μυριστούμε ότι πουλάει. Η οπτική αυτή είχε και τη συμβολική της επιβεβαίωση με την συγχώνευση των δύο υπουργείων πριν μερικά χρόνια.
Στο ενδιάμεσο, τόνοι μελάνης έχουν χυθεί και θα χυθούν τόσο στο εσωτερικό όσο και το εξωτερικό σχετικά με το μέλλον της χώρας αναμασώντας πολιτιστικά στερεότυπα. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η Ελλάδα θα σωθεί άλλοι πάλι πως δεν θα αποφύγει τη χρεωκοπία. Κάνουν και οι δύο λάθος. Γιατί η Ελλάδα έχει χαθεί έτσι κι αλλιώς.
Γιατί έχει χαθεί; Γιατί απλά μετεβλήθη από πολιτιστική πρόταση σε ένα βαλκανικό μεταπρατικό κράτος με περιορισμένη εμβέλεια και έκταση διατηρώντας μάλιστα μια άκρως εσωστρεφή εικόνα για τον εαυτό του. Δηλαδή βρίσκεται στον αντίποδα της πολιτιστικής πρότασης που επικαλείται.
Αλλά τι είναι ο πολιτισμός; Μια στείρα αναπαραγωγή εθίμων ή μια κουβεντούλα μεταξύ ακαδημαϊκών;
Το να δημιουργείς πολιτισμό δεν είναι θεωρητικούρα. Είναι κάτι το απτό. Περιλαμβάνει τέχνη, κτήρια, γράμματα, ιδέες και ανθρώπους. Είναι μια πρόταση ιεράρχησης του ανθρώπινου βίου με συγκεκριμένες αξίες. Αυτός ο τόπος λοιπόν έχει αρθρώσει μια τέτοια πρόταση, που ενδιαφέρει πανανθρώπινα, για αυτό και ονομάστηκε κλασσική. Φυσικά ο ελληνικός πολιτισμός δεν είχε μόνο την κλασσική πεντηκονταετία των Αθηνών – είχε παρελθόν και μέλλον.
Η Ελλάδα δεν είναι ένα μάτσο νησιά ή δυο γκρεμισμένες κολώνες. Δεν είναι τα ποτάμια και τα βουνά της. Δεν είναι δηλαδή απλά ένα οικόπεδο του πλανήτη. Η Ελλάδα είναι μια Ιδέα, μια πρόταση πολιτισμού, μια πρόταση άλλων προτεραιοτήτων. Όσοι πιστεύουν ότι τα αρχαία αγάλματα και οι «βυζαντινές» εικόνες είναι απλά έργα τέχνης δεν έχουν καταλάβει τι είναι η Ελλάδα. Η δημοκρατία δεν είναι απλά ένα σύστημα διακυβέρνησης και το θέατρο δεν είναι απλά μια μορφή τέχνης.
Αυτό που αγνοούν ή αδυνατούν να λάβουν υπόψιν όλοι όσοι μιλούν για την Ελλάδα είναι η μεταφυσική διάσταση του πολιτισμού της. Δεν είναι μια λεπτομέρεια, αλλά ο ακρογωνιαίος λίθος του. Χωρίς τη μεταφυσική ο Παρθενώνας είναι ένα μάτσο αρχαία μάρμαρα και τα αγαλματάκια που χάθηκαν είναι απλά «έργα τέχνης».
Θα μου πείτε εδώ δεν έχουμε να φάμε θα ασχολούμαστε με τον πολιτισμό; Κι όμως αυτή είναι μια βαθιά οικονομική πρόταση. Διότι αν θέλουμε να ξαναχτίσουμε την Ελλάδα πρέπει να ξανα-ανακαλύψουμε τους εαυτούς μας. Αυτό έχει μόνο πρακτικές εφαρμογές και κυρίως αφορά τον τουρισμό. Γιατί έρχονται νομίζετε οι ξένοι στη χώρα μας; Για τα ωραία μας τα μάτια ή για να δουν τον τόπο που γεννήθηκαν αυτές οι αθάνατες φόρμες και ιδέες;
Όσο δεν κατανοούμε τον πολιτισμό μας δεν θα μπορέσουμε ποτέ να το αναδείξουμε. Η νέα Ελλάδα για να χτιστεί θα χρειαστεί από αρχιτέκτονες και πολεοδόμους μέχρι εικαστικούς και τουριστικούς πράκτορες. Αυτή η νέα Ελλάδα έχει ανάγκη από μια νέα εθνική αφήγηση, με βάθος, με ουσία ώστε να μπορέσει να αποκαταστήσει το όνομα της Ελλάδας και να της δώσει μια θέση υποκειμένου στην Ιστορία.
Μέχρι να συμβεί αυτό (αν συμβεί) δεν έχει νόημα να ασχολούμαστε με τα οικονομικά του ελλαδικού κράτους γιατί η Ελλάδα είναι ήδη χαμένη.