Γιατί έρχονται ένας ένας οι καλλιτέχνες και τι θέλουν από μας; Μήπως να δημιουργήσουν το επόμενο πρότζεκτ τους με θέμα τους τρελούς, φιλόξενους «ιθαγενείς»;
Η Ελλάδα καθώς βαθαίνει η κρίση και καθώς το παιχνίδι φαίνεται να χάνεται σε κάθε τομέα στο εσωτερικό, παραδόξως... αποκτά διεθνές καλλιτεχνικό ενδιαφέρον.
Σταρ του Χόλιγουντ πάνε κι έρχονται με αφορμή το προσφυγικό, κάνουν δηλώσεις, φωτογραφίζονται κι εμείς τους κοιτάζουμε και τους θαυμάζουμε. Τελευταία η Αντζελίνα Τζολί, πριν η Βανέσα Ρεντγκρέιβ και πιο πριν ήταν η Σούζαν Σαράντον, που έφτιαξε και μπλογκ με εικόνες και βίντεο από τη Λέσβο. Φαντάζομαι θα ακολουθήσουν κι άλλοι.
Το τι αποτέλεσμα μπορεί να έχουν για μας ή για το προσφυγικό αυτές οι επισκέψεις θα το δούμε ίσως στο μέλλον. Ισως και να μην το δούμε ποτέ.
Στην Ελλάδα όμως εσχάτως έρχονται και καλλιτέχνες για να δουλέψουν. Τα made in Greece έργα αυτή την εποχή είναι πολύ επίκαιρα. Μια που μιλάμε για τη Λέσβο, θα αναφέρω τον Κινέζο σούπερ διάσημο εικαστικό Αϊ Γουέιγουεϊ, ο οποίος πήγε στο νησί, γύρισε ντοκιμαντέρ στα παράλια με τα ξεβρασμένα πτώματα και σωσίβια, ζήτησε 14.000 χρησιμοποιημένα σωσίβια από τον Δήμο, τα φόρτωσε σε κοντέινερ και πήγε και έφτιαξε την εντυπωσιακή εγκατάστασή του στο Κέντρο Συναυλιών του Βερολίνου, πάνω που άρχιζε η Μπερλινάλε. Τη στιγμή δηλαδή που όλα τα φώτα της δημοσιότητας ήταν στραμμένα στη γερμανική πρωτεύουσα. Πέτυχε το πρότζεκτ! Το αν η Λέσβος θα κερδίσει τίποτα από όλο αυτό παίζεται. Σίγουρα όχι τουρίστες. Ο Κινέζος όμως κέρδισε τον ντόρο και τη δημοσιότητα, μάλλον εύκολα.
Αλλο τέτοιο παράδειγμα καλλιτεχνικής «συνεργασίας» με αφορμή τις δύσκολες στιγμές που περνάει η Ελλάδα, φαίνεται να είναι η documenta. Η διάσημη αυτή πενταετής γερμανική εικαστική διοργάνωση (αντίστοιχη της Μπιενάλε της Βενετίας, σε πιο πειραματικό στυλ) για πρώτη φορά στα χρονικά της έρχεται στην Αθήνα, 50-50, με τη λουτρόπολη Κάσελ στην οποία διεξάγεται. Η documenta θα λάβει χώρα το 2017, από τον Απρίλιο έως τον Σεπτέμβριο και θα έχει τίτλο «Μαθαίνουμε από την Ελλάδα».
Τι θα μάθουν από την Ελλάδα; «Η Αθήνα δεν θα είναι η σκιά της documenta, ίσως να είναι ο ήλιος του Κάσελ» δήλωσε ο Γάλλος επιμελητής Πιερ Μπαλ-Μπλανκ.
O δε καλλιτεχνικός διευθυντής της διοργάνωσης, Ανταμ Σίμτζικ είπε για το εγχείρημα: «Η Αθήνα ως σημείο αναφοράς ενός κόσμου που υφίσταται βίαιες μετατροπές αλλά όπου μπορεί κανείς να δει την ελπίδα, την πολυφωνία και τις ειλικρινείς προσπάθειες να ξεπεραστεί η κρίση, δεν μπορεί παρά να αποτελέσει ένα μάθημα για όλους. Οχι με την έννοια μιας εξαγωγής της επανάστασης ή μιας αποικιοκρατικής κατάκτησης αλλά με την έννοια της διερεύνησης μιας άγνωστης περιοχής.
»Σε καλλιτεχνικό επίπεδο η πρόθεσή μου είναι να συνεργαστώ με υπάρχουσες δομές και θεσμούς, και όχι απλά να αναζητήσω χώρους, παλιά εργοστάσια που θα φιλοξενήσουν τη documenta και μετά θα γίνουν mall! Ιδανικά θα ήθελα η documenta να αφήσει κάτι στην πόλη, να βοηθήσει τις ήδη υπάρχουσες δομές να επιβιώσουν και να ενδυναμωθούν, να αφήσει κάποιες “κατασκευές”, ένα είδος κινούμενης αρχιτεκτονικής». – Αυτό το τελευταίο μου θυμίζει τα ακριβοπληρωμένα ερείπια των Ολυμπιακών Αγώνων... αλλά τέλος πάντων.
Οπως καταλαβαίνετε πάντως, μετά από τέτοιες δηλώσεις, οι ελπίδες φούντωσαν στον εικαστικό χώρο της Ελλάδας, που έχει γονατίσει από την κρίση, και που ψάχνει με κάθε τρόπο διεξόδους προς τα έξω! Αλλά τι γίνεται στην πράξη;
Τ-ί-π-ο-τ-α. Πρόσφατα έκανα μια έρευνα για το πώς και με ποιους φορείς πρόκειται να συνεργαστεί ή συνεργάζεται η documenta στην Αθήνα. Κανένα από τα μεγάλα ιδρύματα και καμία από τις γκαλερί, με την πλούσια δράση στο εξωτερικό δεν είχε κάτι συγκεκριμένο να μου πει. Ορισμένοι κάνουν κάποιες προσπάθειες να σχετιστούν με τη διοργάνωση – δίχως αποτέλεσμα. Αλλοι δεν προσπαθούν καν. Απλώς θεωρούν πλέον ότι οι Γερμανοί επιμελητές δεν πρόκειται να ενδιαφερθούν καθόλου για τους Ελληνες εικαστικούς - ούτε για τους παλιούς, ούτε για τους νέους.
Αντίθετα όπως μαθαίνω, αυτόν το καιρό συρρέουν στην Αθήνα αρκετοί ξένοι καλλιτέχνες και επιμελητές, οι οποίοι νοικιάζουν φτηνά σπίτια, στήνουν εκεί τα στούντιό τους και δημιουργούν. Αυτοί φαίνονται καλύτερα δικτυωμένοι με τη γερμανική διοργάνωση απ΄ότι οι Ελληνες. Τουλάχιστον σ΄αυτούς κάποιος μιλάει, δεν βλέπουν μπροστά τους πόρτες κλειστές, ούτε αναπάντητα email και τηλεφωνικές κλήσεις. Τι λοιπόν σκοπεύει να «μάθει» η documenta από την Αθήνα;
Οι φοιτητές της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών έδωσαν πριν μερικούς μήνες τη δική τους απάντηση με ένα πανώ που είχαν αναρτήσει στους χώρους της Σχολής:
«Ευχαριστούμε, δεν θέλουμε. Οι ιθαγενείς».
Ας πάμε όμως και σε έναν επίσης πολύ διάσημο εικαστικό, σκηνοθέτη και χορογράφο, που αυτόν τον μήνα έρχεται στην Ελλάδα για να αναλάβει καθήκοντα στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου. Αναφέρομαι φυσικά στον Φλαμανδό Γιαν Φαμπρ, ο οποίος αντικατέστησε προσφάτως τον Γιώργο Λούκο. Ο Αριστείδης Μπαλτάς δήλωσε χαρούμενος για την επιλογή του Φαμπρ: «Αυτός είναι ένας τρόπος να γίνει το φεστιβάλ διεθνές». Κατ' αρχήν το φεστιβάλ ήταν διεθνές και πριν τον Φαμπρ.
Από την άλλη ο εικαστικός, ο οποίος παράλληλα με το φεστιβάλ έχει να ετοιμάσει και μια μεγάλη έκθεση σε 50 αίθουσες του Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη έθεσε από την αρχή τους όρους του πολύ ξεκάθαρα:
«Εγώ μπορώ να εκτελώ μόνο χρέη καλλιτεχνικού διευθυντή. Σας δίνω το πρόγραμμά μου, υλοποιήστε το. Δεν θέλω να έχω καμία σχέση με τη διοίκηση, με διορισμούς, διαγωνισμούς, με προμήθειες και με συμβάσεις προσωπικού». Δεκτόν!
Επίσης: «Εγώ δεν μπορώ να συναντήσω απλήρωτους καλλιτέχνες. Θα αναλάβω το Φεστιβάλ ελεύθερο χρεών». Δεκτόν κι αυτό!
Ολα δεκτά! Οχι πως έχει άδικο ο Γιαν Φαμπρ. Πολύ καλά έκανε που έθεσε τα πράγματα από την αρχή. Ομως αν γίνονται δεκτά τέτοιου είδους αιτήματα: α) πώς θα εκπληρωθούν; και β) δεν είναι λίγο άδικο για τον Λούκο και για άλλους Ελληνες διευθυντές αντίστοιχων φορέων που δεν χαίρουν τέτοιων εξαιρέσεων;
Το ερώτημα βέβαια είναι και εδώ, τι θα παρουσιάσει ο Φαμπρ το καλοκαίρι. Λέγεται πως το πρόγραμμα θα είναι αρκετά ελληνο-βελγοκεντρικό. Πότε όμως θα συναντηθεί ο άνθρωπος αυτός με τους Ελληνες καλλιτέχνες; Πότε θα τους γνωρίσει; Πότε θα επιλέξει; Πότε θα συμφωνήσει; Το φεστιβάλ αρχίζει σε τριάμισι μήνες!
Εν τέλει γιατί ο Γιαν Φαμπρ ανέλαβε αυτή τη θέση; Τα οικονομικά προβλήματα τα γνώριζε εξ αρχής. Για τους αυτοσχεδιασμούς της κυβέρνησης σε διάφορους τομείς μέσα στην κρίση, δεν μπορεί, θα είχε μια κάποια πληροφόρηση. Δεν λέω, το Φεστιβάλ έχει ένα όνομα διεθνώς αλλά μήπως και αυτόν τον ενδιαφέρει περισσότερο η καλλιτεχνική παρατήρηση; «Να μάθει από την Αθήνα»; Να δημιουργήσει ένα δικό του έργο με την εμπειρία του από τους «ιθαγενείς»; Καλλιτέχνης είναι στο κάτω-κάτω...
Το θέμα είναι το εξής: τα επόμενα χρόνια, θα δούμε τη δυστυχία της Ελλάδας, να παίζει πολύ στη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή. Αλλά φοβάμαι πως η Ελλάδα δεν θα κερδίσει τίποτα από αυτό. Είτε γιατί δεν πίεσε όσο έπρεπε, είτε γιατί δεν πήρε είδηση τι γινόταν όσο εκείνη προσπαθούσε να λύσει τα προβλήματά της, είτε γιατί δεν κατάφερε να αποδείξει προς τα έξω ότι έχει να δείξει ένα σύγχρονο καλλιτεχνικό έργο. Οπότε πολύ φοβάμαι πως θα έχει λειτουργήσει απλώς σαν μια χώρα καλλιτεχνικής φιλοξενίας... που απλώς έμεινε πίσω.