Η στρατιωτική επέμβαση στα ανατολικά της Ουκρανίας δεν είναι παρά ένα στοιχείο σε ένα πιο ευρύ σχέδιο για τον Ρώσο πρόεδρο: θέλει να τελειώνει με τον χάρτη ασφαλείας που οριοθετήθηκε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Στόχος του το ΝΑΤΟ και η ευρωπαϊκή Ενωση
Θέλει να τελειώνει με ένα πολύπλοκο σύνολο συμφωνιών, συνθηκών, προσπαθειών συνεργασίας ακόμη και ενσωμάτωσης, μεταξύ της Ρωσίας και των διεθνών θεσμών και οι οποίες ήταν ήδη ενεργές στην Ευρώπη την εποχή του ψυχρού πολέμου, όπως το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ενωση.
Αλλάζοντας με τη βία τα σύνορα που έχουν χαραχθεί στην Ευρώπη, όπως έκανε προσαρτωντας στρατιωτικά την Κριμαία τον περασμένο Μάρτιο, ο ρώσος πρόεδρος καταπατά έναν κανόνα τον οποίο είχαν όλοι σεβαστεί κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου και είχε καταγραφεί στην τελική πράξη της Συμφωνίας του Ελσίνκι το 1975: τον σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας των ευρωπαϊκών κρατών.
Στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων που είχαν καταλήξει στη Συμφωνία του Ελσίνκι, μακρές συζητήσεις είχαν γίνει σε ένα ερώτημα που ήταν κυρίως πολιτικό: τα σύνορα που προέκυψαν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο θα έπρεπε να θεωρούνται «απαραβίαστα» ή «μη επιδεχόμενα αλλαγές;»
Η Σοβιετική Ενωση ήθελε το δεύτερο. Ενας από τους βασικούς της στόχους, στις διαπραγματεύσεις του Ελσίνκι, ήταν να αναγνωριστεί για πάντα η επέκταση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου ως τα σύνορα του Ελμπε που χωρίζει τις δύο Γερμανίες, όταν ο σοβιετικός στρατός κατέλαβε την Ανατολική, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τελικά, επειδή οι Γερμανοί ήθελαν να αφήσουν ένα ανοιχτό παράθυρο στην επανένωση των δύο Γερμανιών, η Δύση πέτυχε ώστε τα σύνορα να δηλωθούν μέσα στη Συμφωνία «απαραβίαστα» που σημαίνει ότι δεν μπορούν να αλλάξουν με τη βία αλλά μπορούν να αλλάξουν ειρηνικά, μετά από συμφωνία των δύο πλευρών και ανάλογα με την επιθυμία των πληθυσμών που ζουν εκεί. Αυτό συνέβη το 1990 με την επανένωση των δύο Γερμανιών.
Αμφισβητεί και τον ΟΑΣΕ
Από τη Συμφωνία του Ελσίνκι γεννήθηκε στο σύμφωνο του ΟΑΣΕ (Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη), μετά την διάλυση των δύο μπλοκ –ανατολικού και δυτικού. Όμως, με την εν ψυχρώ προσάρτηση της Κριμαίας και με το εν εξ εξελίξει παιχνίδι στην ανατολική Ουκρανία η οποία έχει καταληφθεί από ρωσόφιλους αυτονομιστές, ο Πούτιν αμφισβητεί ένα από τα θεμέλια της ευρωπαϊκής σταθερότητας η οποία χρονολογείται για πάνω από σαράντα χρόνια.
Δεν είναι η πρώτη φορά, αλλά ως τώρα περιοριζόταν στο να αμφισβητεί τον ΟΑΣΕ. Παρότι ο Οργανισμός αυτός συνενώνει 57 κράτη-μέλη, συν τους μη ευρωπαίους εταίρους, και παρότι λειτουργεί σύμφωνα με τους κανόνες των συμβιβασμών, η Ρωσία τον θεωρεί σαν μια δυτική μηχανή πολέμου, η οποία στηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και εμποδίζει την χειραγώγηση των εκλογικών αποτελεσμάτων. Εδώ και καιρό ζητάει την αναμόρφωσή του. Οι αυτονομιστές της ανατολικής Ουκρανίας, τους οποίους στηρίζει η Μόσχα, έδειξαν πόσο λίγο σέβονται τους παρατηρητές του ΟΑΣΕ αιχμαλωτίζοντάς τους στην αρχή της διένεξης.
Νέα αρχιτεκτονική ασφάλειας
Ο ΟΑΣΕ δεν είναι ο μόνος θεσμός που βρίσκεται στο στόχαστρο του Πούτιν. Την δεκαετία του 1990 πολλές συμφωνίες υπεγράφησαν μεταξύ της Ρωσίας και του Ατλαντικού Συμφώνου –το οποίο επιβίωσε του ψυχρού πολέμου, αντίθετα με το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, το οποίο συνένωνε τις σοσιαλιστικές χώρες γύρω από την μακαρίτισσα σοβιετική ένωση.
Αμερικανοί και Γερμανοί δεσμεύτηκαν όταν επανενώθηκε η Γερμανία να μην εξαπλώσουν το ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά; Η ερώτηση δεν έχει απαντηθεί. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι τα κράτη που απελευθερώθηκαν από την σοβιετική κυριαρχία έκαναν αίτηση να μπουν στο ΝΑΤΟ και άρχισαν να γίνονται δεκτές σε μικρές δόσεις μετά το 1999. Μόνο η Ουκρανία και η Γεωργία δεν έγιναν δεκτές στο ΝΑΤΟ το 2008, επειδή αντέδρασαν η Γαλλία και η Γερμανία, στη Σύνοδο Κορυφής του Βουκουρεστίου, στην οποία ήταν παρών ο Πούτιν. Το Παρίσι και το Βερολίνο δεν ήθελαν να «προκαλέσουν» τη Μόσχα. Ο Πούτιν ερμήνευσε αυτή την απόφαση σαν ένδειξη αδυναμίας και επωφελήθηκε με τον πόλεμο στη Γεωργία, την ίδια χρονιά, για να την κόψει σε κομάτια.
Σαν ένα είδος ανταλλάγματος στην διεύρυνση του ΝΑΤΟ οι Δυτικοί πρότειναν στο Κρεμλίνο, στη δεκαετία του 1990, διάφορους τρόπους συνεργασίας με την Ατλαντική Συμμαχία: Συμμαχία για την ειρήνη, αλλά δεν άρεσε στη Ρωσία γιατί την έβαζε στο ίδιο βάθρο με τις «μικρές» χώρες που ήταν δορυφόροι της. Στη συνέχεια προτάθηκε το Forum NATO-Rωσίας και το 1997 προτάθηκε η ιδρυτική πράξη ΝΑΤΟ-Ρωσία, η οποία πρότεινε μια στενή σχέση.
Ολες αυτές οι προτάσεις δεν μπόρεσαν να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις της Ρωσίας, η οποία ήθελε να έχει δικαίωμα βέτο στις αποφάσεις του ΝΑΤΟ. Αυτή η αντίφαση φάνηκε περίτρανα το 1999, όταν η Ατλαντική Ενωση αποφάσισε να παρέμβει στρατιωτικά στο Κόσοβο, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της Ρωσίας.
Γι'αυτό το λόγο η ηγεσία του Κρεμλίνου ακολουθούν μια γραμμή που χάραξαν ήδη από τον καιρό της σοβιετικής ένωσης: μια νέα αρχιτεκτονική ασφάλειας στην Ευρώπη. Με αυτή τη διπλωματική φόρμουλα οι Ρώσοι κρύβουν τη θέλησή τους να συναποφασίζουν για θέματα ασφαλείας στην Ευρώπη, για την ασφάλεια και τη δομή της Ηπείρου, ακόμη και για τις σφαίρες επιρροής.
Οι Ρώσοι προσπάθησαν να επιβάλλουν την άποψή τους, όπως φάνηκε από την ομιλία του Πούτιν στη Γερμανία, το 2001, μπροστά στη Γερμανική Βουλή. Στη συνέχεια έγιναν πιο απειλητικοί, το 2007, στην Σύνοδο του Μονάχου για την ασφάλεια. Εκεί ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, ενώ υπηρετούσε την πρωθυπουργία μεταξύ δύο προεδρικών θητειών του Πούτιν, επανέλαβε την πρόταση, στην οποία οι Δυτικοί αντέδρασαν με παγερή ευγένεια.
Η δημιουργία τετελεσμένων γεγονότων
Σήμερα, ο Ρώσος πρόεδρος είναι προφανές ότι άλλαξε πολιτική. Θέλει τώρα να δημιουργήσει τετελεσμένα γεγονότα που θα υποχρεώνουν τους συνομιλητές του να τοποθετούνται με την πλευρά που εκείνος θα έχει επιλέξει. Παρατηρητές στη Μόσχα ισχυρίζονται ότι είναι έτοιμος να ανατρέψει όλες τις συμφωνίες πάνω στις οποίες είναι θεμελιωμένη η ευρωπαϊκή ασφάλεια.
Ηδη, η Ρωσία απεσύρθη από το σύμφωνο για τα κλασικά όπλα, το οποίο έβαζε πλαφόν στους ευρωπαϊκούς και στον ρωσικό στρατό στην Ευρώπη και υποχρέωνε να ανακοινώνονται οι σημαντικές στρατιωτικές ασκήσεις.
Επίσης η Ρωσία αμφισβητεί το σύμφωνο για τις πυρηνικές δυνάμεις μεσαίου βεληνεκούς, το οποίο υπέγραψαν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και ο Ρόναλντ Ρήγκαν το 1987. Αυτοί οι πυρηνικοί πύραυλοι αποτέλεσαν σημείο τριβής Ανατολής-Δύσης όλη τη δεκαετία του 1980 και προκάλεσαν ειρηνικές διαδηλώσεις στην δυτική Ευρώπη, πράγμα που είχε προκαλέσει την διαβόητη φράση του Φρανσουά Μιτεράν το 1983: «Οι πύραυλοι είναι στην Ανατολή και οι ειρηνιστές στη Δύση».
Ειδικοί σημειώνουν ότι η καταγγελία αυτών των συμφωνιών δεν θα έχει πρακτικές συνέπειες γιατί, στην πραγματικότητα, η Ρωσία διαθέτει κατώτερο αριθμό κλασικών ή πυρηνικών όπλων από το όριο που έχει τεθεί από κοινού.
Αλλά το πράγμα είναι συμβολικό.
Θυσιάζονται τα μη-μέλη του ΝΑΤΟ;
Μια άλλη συμφωνία, η ιδρυτική πράξη ΝΑΤΟ-Ρωσία του 1997, απομένει τελευταία προσπάθεια συνεργασίας μεταξύ των δύο πρώην εχθρών του ψυχρού πολέμου. Αυτή η πράξη θα μπορούσε να είχε κάνει τη Ρωσία επίτιμο μέλος του ΝΑΤΟ αν και οι δύο πλευρές το είχαν δει πιο σοβαρά. Για τον Βλαντιμίρ Πούτιν αυτή η ιδρυτική πράξη δεν έχει ισχύ αλλά ο ρώσος πρόεδρος θέλει να κρατήσει για τον εαυτό του τον καλό ρόλο και αφήνει τους Δυτικούς να την παραβιάζουν. Προβλέπει ότι το ΝΑΤΟ δεν θα διαθέτει μόνιμες βάσεις στις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, δηλαδή όσες έχουν κοινά σύνορα με την Ρωσία.
Ωστόσο, για να αντιμετωπίσουν την ανερχόμενη ρωσική απειλή, όπως πιστεύουν, από την έναρξη της ουκρανικής διένεξης οι Πολωνοί και οι Βαλτικές χώρες ζητούν να έρθουν μόνιμες στρατιωτικές βάσεις του ΝΑΤΟ στο έδαφός τους. Οι Γερμανοί, οι Γάλλοι και άλλοι εταίροι αντιτίθενται σε αυτή την απόφαση προκειμένου να μη δώσουν άλλο πάτημα στον Βλαντιμίρ Πούτιν.
Το ΝΑΤΟ ανακαλύπτει εκ νέου ότι η Ευρώπη χρειάζεται όπλα που δεν θα είναι μόνο πυρηνικά. Ως τώρα, ο Πούτιν επενέβη στρατιωτικά μόνο στις γειτονικές χώρες που δεν ήταν μέλη του ΝΑΤΟ και κατά συνέπεια δεν προστατεύονται από το άρθρο 5 της Χάρτας της Ουάσινγκρον του 1949. Σύμφωνα με αυτό το άρθρο, κάθε απειλή εναντίον χώρας μέλους του ΝΑΤΟ θεωρείται από τα άλλα κράτη ως απειλή εναντίον τους. Ο Μπαράκ Ομπάμα επανέλαβε τη δεσμευσή του στο άρθρο 5 όταν επισκέφθηκε πρόσφατα την Εσθονία, μια από τις τρεις βαλτικές χώρες που απειλούνται άμεσα από τις κινήσεις της Μόσχας.
Ωστόσο, «αγιοποιώντας» το έδαφος των χωρών μελών του το ΝΑΤΟ υπονοεί ότι οι χώρες που δεν είναι μέλη, όπως η Ουκρανία, δεν επωφελούνται από την ίδια ασφάλεια. Σε αυτές λοιπόν τις χώρες ο Βλαντιμίρ Πούτιν πειραματίζεται για την νέα ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων που θέλει να θεμελιώσει.
Την ανάλυση έγραψε ο Ντανιέλ Βερνέ για το Slate