Βράδυ Χριστουγέννων 1944. Η Αθήνα, παγωμένη από τις ένθεν κακείθεν ακρότητες των «Δεκεμβριανών», προσπαθεί για λίγο να ξεχαστεί και να γιορτάσει.
Στο κατάφωτο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία», έδρα του επιτελείου του στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπι και του υπουργικού συμβουλίου της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, τα μέτρα ασφαλείας είναι δρακόντεια. Τουλάχιστον φαινομενικά. Μόλις λίγα μέτρα κάτω από τα πόδια των επιφανέστερων κυβερνητικών στελεχών και των Βρετανών συμμάχων τους, 150 δυναμιτιστές του ΕΛ.ΑΣ έχουν καταφέρει να παγιδεύσουν αθόρυβα το πολυτελές ξενοδοχείο με έναν τόνο εκρηκτικά, ικανά να το ισοπεδώσουν. Μια ρητή και λακωνική εντολή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, ωστόσο, για ματαίωση της επιχείρησης, που εκδόθηκε στο παρά πέντε της έκρηξης, δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης. Αφορμή η επίσκεψη στην Αθήνα του Ουίνστον Τσόρτσιλ, ενός εκ των τριών θριαμβευτών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
«Οι μυστικές κινήσεις της επιχείρησης αυτής έγιναν μέσα από τις στοές των παλιών υπονόμων», εξηγεί στο iefimerida ο πολιτικός μηχανικός, σπηλαιολόγος, υποψήφιος διδάκτορας στον Τομέα Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος του ΕΜΠ, Παναγιώτης Δευτεραίος, σημειώνοντας πως οι ΕΛΑΣίτες έφτασαν «κάτω από τη μύτη» των κυβερνητικών δυνάμεων διασχίζοντας υπογείως χιλιόμετρα από τις γαλαρίες του δαιδαλώδους δικτύου υπονόμων στον Προφήτη Δανιήλ, στο Μεταξουργείο, μέχρι την πλατεία Συντάγματος.
Η «υπόγεια Αθήνα», όμως, αποτέλεσε το πεδίο δράσης και των Γλέζου-Σάντα μετά την αποκαθήλωση της σβάστικας από τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, που έμεινε στην ιστορία ως η πρώτη πράξη αντίστασης κατά των ναζί: «Η δε διαφυγή των Γλέζου και Σάντα από την επιφάνεια του βράχου της Ακρόπολης τον Μάιο του 1941 (ο πρώτος συμμετείχε και στην επιχείρηση του 1944) δεν έλαβε χώρα μέσα από κάποια υπόγεια στοά, αλλά από το εσωτερικό του κατακόρυφου σπηλαίου (βαράθρου) της Μυκηναϊκής Κρήνης με έξοδο στον σημερινό βορεινό περίπατο του αρχαιολογικού χώρου. Το ίδιο μυστικό πέρασμα χρησιμοποιήθηκε και κατά την αρχαιότητα από ιέρειες για τη λήψη νερού από το φρέαρ (πηγάδι-πηγή) που είχε τότε διαμορφωθεί στον πυθμένα του, σε βάθος 30 μέτρων».
Η πρωτεύουσα είναι γεμάτη από σήραγγες μεταφοράς υδάτων (υδραγωγεία, καλυμμένα ρέματα, υπονόμους), γαλαρίες ορυχείων, μεταλλείων, λατομείων, φρέατα (πηγάδια) εξαερισμού ή επισκέψεως των παραπάνω σηράγγων, μυστικές στοές ασφαλούς διαφυγής παλαιών κτιρίων (σπιτιών, κάστρων, εκκλησιών), τούνελ στρατιωτικών καταφυγίων και οχυρών, κατακόμβες, υπόγειους χώρους ταφής, κρύπτες, οστεοφυλάκια, και κάθε είδους υπόγειες εγκαταστάσεις, με δεκάδες θρύλους και βέβαια πραγματικά ιστορικά γεγονότα, όπως τα παραπάνω, να συνοδεύουν την ύπαρξή τους, τονίζει ο 35χρονος σπηλαιολόγος και ιδιοκτήτης του τεχνικού γραφείου Urban Speleo Engineering.
Ένας από τους πλέον διαδεδομένους αστικούς μύθους που συνοδεύουν τις υπόγειες διαδρομές της πρωτεύουσας είναι αυτός που θέλει τις στοές της να καταλήγουν στη σπηλιά του Νταβέλη στην Πεντέλη, κάτι που δεν συνέβαινε ούτε πριν τα -άγνωστα στο ευρύ κοινό- στρατιωτικά έργα των δεκαετιών 1970-80 που σκοπό είχαν να τη μετατρέψουν σε υπόγειο στρατηγείο και τελικά εγκαταλείφθηκαν.
Ιστορικό γεγονός, αντιθέτως, αποτελεί η χρήση των υπόγειων στοών για τη διάπραξη ληστειών «ριφιφί»: Η γνωστότερη εξ αυτών είναι αυτή των Χριστουγέννων του 1992, όταν οι δράστες οδηγήθηκαν στο υπόγειο θησαυροφυλάκιο της τότε Τράπεζας Εργασίας στην Καλλιρρόης από τούνελ που έσκαψαν μέσα από τη μεγάλη υπόγεια στοά του Ιλισού, ακολουθώντας τη μέθοδο παρόμοιας επιχείρησης που είχε πραγματοποιηθεί και κατά τον προηγούμενο αιώνα στο κέντρο της Αθήνας.
«Η "υπόγεια Αθήνα" παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον, αν και δεν υπάρχει ένα ενιαίο δίκτυο υπογείων στοών ή μια "πόλη κάτω από την πόλη". Ωστόσο, υπάρχουν πάμπολλα μεμονωμένα σημεία ενδιαφέροντος, μήκους είτε πολλών χιλιομέτρων, είτε περιορισμένης έκτασης, όπως τα καταφύγια (π.χ. Λυκαβηττός, Αρδηττός). Οι είσοδοι μπορεί είτε να μην υπάρχουν σήμερα, είτε να προφυλάσσονται από κάποιο κτίριο (π.χ. Βουλή, Ρωσική Εκκλησία). Μπορεί όμως και να βρίσκονται -τελείως ανύποπτα- κάτω από ένα συνηθισμένο καπάκι στον δρόμο, όπως στους Αμπελόκηπους όπου έχουμε πρόσβαση στο συνολικού μήκους 20 χιλιομέτρων Αδριάνειο Υδραγωγείο (προς Πάρνηθα, Πεντέλη και Κολωνάκι), ή στο Γουδί, όπου έχουμε πρόσβαση στο συνολικού μήκους επτά χιλιομέτρων Πεισιστράτειο Υδραγωγείο (προς Υμηττό και Εθνικό Κήπο). Οι αρχαίες αυτές υπόγειες στοές βρίσκονται σε βάθη από πέντε έως και 40 μέτρα.
Άλλες, πιο συνηθισμένες περιπτώσεις προσβάσεων από καπάκια δρόμων αποτελούν τα δίκτυα υπογείων στοών των παλιών υπονόμων ή των καλυμμένων ρεμάτων του κέντρου. Όπως μπροστά στον λόφο Αρδηττού, όπου έχουμε πρόσβαση στο υπόγειο δίκτυο του Ιλισού προς Καλλιθέα, Ζωγράφου, Καισαριανή, ή στην οδό Μάρνη, όπου έχουμε πρόσβαση στον Κυκλοβόρο και τους παλιούς υπονόμους που από πολλές τοποθεσίες του κέντρου (Ομόνοια, Σύνταγμα) καταλήγουν στον Προφήτη Δανιήλ. Στην εποχή μας, μόνο τα καλυμμένα ρέματα (Ιλισός, Κυκλοβόρος κ.ά.) είναι περιπτώσεις υπογείων στοών μέσω των οποίων μπορεί να βρεθεί κανείς υπογείως από τη μια άκρη της πόλης στην άλλη. Ωστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι η διάσχισή τους είναι απαγορευτική».
Όπως εξηγεί ο Παναγιώτης, τα λιγοστά σπήλαια της πόλης αλλά κυρίως τα τεχνητά υπόγεια κοιλώματα αποτελούν το αντικείμενο μελέτης της Αστικής Σπηλαιολογίας: «Στην Ελλάδα, παρόλο που η Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία δραστηριοποιείται από το 1950, ο όρος ήταν ανύπαρκτος μέχρι το 2013 οπότε και δημιουργήθηκε το ιστολόγιο της ομάδας μας (http://www.urbanspeleology.blogspot.gr/) που μετράει πέντε χρόνια συνεχούς παρουσίας στον χώρο, παραμένοντας μοναδικό στο είδος του».
