Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: Μια γυναίκα που έχει στοιχειώσει τη Σκιάθο, ταυτίστηκε με το τοπίο της, το όρισε και επαναπροσδιόρισε με τον μύθο της. Η Φρανκογιαννού που έπνιγε μικρά κορίτσια, ενδόμυχα πνίγοντας τον εαυτό της που αδικήθηκε όπως όλα τα θηλυκά. Η Φρανκογιαννού που πνίγηκε στη θάλασσα πηγαίνοντας να εξομολογηθεί. Αυτή η φιγούρα που έπλασε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δεν θα μπορούσε παρά να είναι μια σπουδαία, τραγική οπερατική πρωταγωνίστρια. Και έτσι έγινε: Η Λυρική σκηνή ανέθεσε στον σπουδαίο Γιώργο Κουμεντάκη να γράψει μια όπερα και ίδιος επέλεξε να το κάνει με ηρωίδα τη Φόνισσα και οδηγό τις λέξεις τοπία του Παπαδιαμάντη.
(To Mπούρτζι με το Δασκαλειό όπου έγινε το Συμπόσιο για τη Φόνισσα)
Οι πρώτοι ήχοι, τα πρώτα λόγια, μοιρολόγια και μπαρόκ οπερατικές αποχρώσεις που αποτελούν συστατικά της όπερας ακούστηκαν το βράδυ της Κυριακής στην αυλή του Δασκαλειού, του σχολείου του Παπαδιαμάντη στην Σκιάθο. Και αντήχησαν στο νησί, τάραξαν τις φλέβες του, έφτασαν στα κατάφυτα βουνά που διέτρεξε κυνηγημένη από τους χωροφύλακες η Φρανκογιαννού, ξεδιπλώθηκαν σαν φίδι μέσα στη σπηλιά που κρύφτηκε, τάραξε την κρούστα της ατάραχης θάλασσας όπου πνίγηκε η Φόνισσα «εις το ήμιση μεταξύ του δρόμου της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης». Ούτε άνθρωπος ούτε ο Θεός πρόλαβε να δικάσει αυτή την ηρωίδα της ελληνικής λογοτεχνίας. Την πρώτη και μοναδική σίριαλ κίλερ των ελληνικών γραμμάτων όπως έγραψε ο Δημήτρης Πολυχρονάκης, Επίκουρος Καθηγητής του Τομέα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης ειδικά για το Συμπόσιο της Σκιάθου.
«Aφησα τη μουσική να περιπλανηθεί και να εκφράσει αβίαστα και ελεύθερα τον ψυχισμό της Φρανκογιαννούς, φτάνοντας εκεί που δεν μπορεί να φτάσει η λογική» είπε ο συνθέτης Γιώργος Κουμεντάκης. «Παράλληλοι βίοι με τη Λυρική» παρατήρησε εύστροφα λίγο αργότερα ο καλλιτεχνικός διευθυντής Μύρων Μιχαηλίδης, αναφερόμενος στη λειτουργία και έκφραση της Λυρικής πέρα από τη Λυρική.
Από τον Δράκουλα του Στόουκερ στη Φόνισσα
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έγραψε τη Φόνισσα το 1903 σε συνέχειες στο περιοδικό Παναθήναια, με τον υπότιτλο «Κοινωνικόν μυθιστόρημα». Τι συνδέει τη νουβέλλα με τη σημερινή πραγαγματικότητα; «Νομίζω η έλλειψη αγάπης», λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης. «Εχει να υψώνεται γύρω της ο φόβος, το ψέμα, το μίσος, η απελπισία, αλλά όχι η αγάπη. Δεν υπάρχουν όνειρα, μόνο εφιάλτες. Η προβολή της παντοδυναμίας πάνω στους αδύναμους, ανήμπορους ανθρώπους για μια ζωή χωρίς νόημα και η ίδια απέραντη μοναξιά, τότε και τώρα.»
Ο Παπαδιαμάντης έγραψε το έργο έχοντας μόλις μεταφράσει μυθιστορήματα όπως το Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογέφσκι και Δράκουλας του Στόουκερ. Ο Γιάννης Σβώλος έγραψε το λιμπρέτο προσθέτοντας σε κάποιες περιπτώσεις σκέψεις ή εσωτερικούς μονολόγους τους οποίους ο Παπαδιαμάντης καταγράφει σχολιαστικά ως αφηγητής που αφουγκράζεται για λογαριασμό του αναγνώστη όσα συμβαίνουν στο νου των προσώπων της νουβέλας.
(Η σπηλιά της Φόνισσας)
Η όπερα θα ανέβει στην αίθουσα Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής στις 19 Νοεμβρίου, με τον Γιώργο Κουμεντάκη να ξεκαθαρίζει ότι είναι σημαντικό για τη συγκεκριμένη όπερα να χαρτογραφηθεί η αρχιτεκτονική του χώρου. «Ο ήχος απλώνεται σε όλη τη σκηνή από την ορχήστρα μέχρι το βάθος, διαμορφώνοντας το φυσικό ορίζοντα και τη φύση που μαζί με τη Φραγκογιαννού είναι οι δυο πρωταγωνίστριες της όπερας.» Η Σκιάθος συμπρωταγωνίστρια της Φόνισσας σε μια εκδοχή που ενδυναμώνει τη σχέση των δυο τους, μέσα από ένα εύρημα στα σκηνικά που επιμελείται ο Πέτρος Τουλούδης: Αντί να τρέχει η Φόνισσα στα βουνά, συμβαίνει το αντίθετο. Μένει ακίνητη. Η φύση γυρίζει γύρω της, την περικυκλώνει, την πνίγει και χάνεται...
Το καινούργιο ήρθε και θα μείνει στη Λυρική
Δεν είναι δύσκολο να το φανταστείς. Μια μέρα πριν το Συμπόσιο για τη Φόνισσα -την ιδέα για την εκδήλωση και την επιλογή του χώρου είχε ο υπεύθυνος επικοινωνίας της Λυρικής Βασίλης Λούρας και η οργάνωση έγινε από τον πολιτιστικό σύλλογο «Η Σκιάθος» και την Εθνική Λυρική Σκηνή- ο Θοδωρής Τζούμας (πρόεδρος του συλλόγου) και η Αννα Ανδρεάδη ξενάγησαν τους συμμετέχοντες στις ακτές και τα σημεία του νησιού που αναφέρονται στο βιβλίου, ακολουθώντας την λεπτή γραμμή αίματος, ενοχών και ηδονής της Φόνισσας μετά από κάθε πνιγμό μικρού κοριτσιού. Αν δεν υπήρχε αυτό το τοπίο, ίσως να μην είχε γράψει ποτέ με αυτό τον τρόπο ο Παπαδιαμάντης. Οπως τόνισε ο Θοδωρής Τζούμας «Σας καλοσωρίζουμε εδώ που εκτυλίσεται η ιστορία της Φόνισσας, στον τόπο που έκανε τον Οδυσσέα Ελύτη να αναρωτηθεί "πώς αυτά τα εξήντα περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα με τις τρεις χιλιάδες ψυχές έφτασαν ν’ αποκτήσουν στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη τη σημασία ολόκληρης ηπείρου”».
(Γιώργος Κουμεντάκης, Γιάννης Σβώλος, Αλέξανδρος Ευκλείδης στο Συμπόσιο)
Είναι πολλά τα χρόνια που έχουν περάσει από τότε που η Εθνική Λυρική Σκηνή λειτούργησε ως μήτρα νέας δημιουργίας, από τότε που ανέθεσε τη συγγραφή νέας όπερας σε δημιουργό (ήταν το 1998 όταν ο Γιώργος Κουρουπός έγραψε την παιδική όπερα «Δραπέτες της σκακιέρας» σε λιμπρέτο του Ευγένιου Τριβιζά. «Η Φόνισσα είναι ένα σχέδιο που συνδέεται ευρύτερα με την προσπάθεια που καταβάλλεται στην Εθνική Λυρική Σκηνή τα τελευταία χρόνια», εξηγεί ο καλλιτεχνικός διευθυντής Μύρων Μιχαηλίδης που από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε τη διεύθυνση της Λυρικής θεωρούσε απαραίτητο «να προκαλέσει η Λυρική τη δημιουργία ενός καινούργιου έργου από ένα ακμαίο Ελληνα συνθέτη και πάνω σε ένα θέμα από τη δεξαμενή του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού. »
Ομολογεί ο Μύρων Μιχαηλίδης ότι δεν ξέρει αν η Φόνισσα θα μπορέσει να ανταγωνιστεί σε δημοφιλία την Τραβιάτα ή την Τόσκα, όμως εν προκειμένου δεν είναι αυτό το ζητούμενό του. «Ο κόσμος της όπερας είναι συχνά αρκετά κλειστός μπροστά στο καινούργιο κι αυτό δεν είναι ένα από τα προτερήματα του, όσο κι αν έχει πολλά» λέει με νόημα ο Μύρων Μιχαηλιδης απευθυνόμενος εμμέσως σε όσους εσχάτως κατακρίνουν τη Λυρική για πιο τολμηρές, σύγχρονες, επιλογές στη σκηνοθεσία. Οπως συνέβη με τον Ντον Τζοβάννι σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά ή με τη sold out Νυχτερίδα που σκηνοθέτησε ο Αλέξανδρος Ευκλείδης. Ο Ευκλείδης θα σκηνοθετήσει και τη Φόνισσα, ο οποίος με χιούμορ λέει πως «είναι η πρώτη φορά που σκηνοθετώ όπερα της οποίας ο συνθέτης είναι ζωντανός!»
Ο Γιώργος Κουμεντάκης στο Συμπόσιο της Σκιάθου αποκάλυψε τη μουσική δομή της όπερας:
«Εκτός από την ορχήστρα σε πλήρη ανάπτυξη μπροστά από τη σκηνή και τα 3 όργανα (bajan, σαξόφωνο και κρουστά) που υπάρχουν πάνω στη σκηνή μαζί με τους τραγουδιστές, έχουμε επιπλέον 4 χορωδίες: μία αντρική χορωδία στο βάθος της σκηνής σε ρόλο ισοκράτη των δεινών της ανθρώπινης φύσης και δύο γυναικείες χορωδίες (η μία πολυπληθής καθρέπτης της καθημερινότητας και η άλλη ολιγομελής με 4 μοιρολογίστρες που βασίζονται στα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου) και φυσικά ένας παιδικός χορός που τροφοδοτεί την εγκληματική φύση της Φραγκογιαννούς.
Από κει και πέρα η Φόνισσα βρίσκεται πανταχού παρούσα με τους υπόλοιπους ρόλους να συμπληρώνουν περιφερειακά την εικόνα της.»
(Ο Μύρων Μιχαηλίδης, μαζί με τον πρόεδρο της Λυρικής Αθανάσιο Θεοδωρόπουλο παραλαμβάνουν από τον Θοδωρή Τζούμα το πρώτο φύλλο των Παναθήναιων του 1903 με το κείμενο της Φόνισσας)
Τα αποσπάσματα που ακούστηκαν το βράδυ της Κυριακής – με την Ειρήνη Τσιρακίδου στο ρόλο της Φόνισσας- αποκάλυψαν και την ξεχωριστή αλλά και τόσο ταιριαστή χρήση των μοιρολογιών στην όπερα. Εξηγεί ο Γιώργος Κουμεντάκης: «Τα πολυφωνικά τραγούδια που συνέθεσα για την Φόνισσα ακούγονται ως μοιρολόγια μετά από κάθε φόνο. Κράτησα τον ακριβή ρόλο των φωνών: παρτή, ρίχτη, γυριστή ή κλώστη και ισοκράτη, σε τετράφωνη ανάπτυξη. Η λειτουργία των πολυφωνικών είναι σημαντική επειδή η ένταξη των ατόμων στο πολυφωνικό σύνολο δείχνει έντονη κοινωνικοποίηση και εκφράζει κατά κάποιο τρόπο την συλλογική μνήμη. Τον λόγο για τα μοιρολόγια, όπως και για τα παιδικά τραγούδια τα αντλήσαμε από την δημοτική μας ποίηση. »
Κατηφορίζουμε από το Δασκαλειό με τα λόγια της χορωδίας ως τελευταίο άκουσμα, καθώς μοιρολογούν τα πνιγμένα κορίτσια
«Παράγγειλέ μου, μάτια μου, το πόθε θέλεις να ’ρθεις,
να στρώσω ρόδα στα βουνά, τριαντάφυλλα
να στρώσω ρόδα στα βουνά, στους κάμπους».
Βγαίνοντας έξω από το Δασκαλειό νιώθεις να εισέρχεσαι μέσα από μια στενή χαραμάδα που σε πνίγει σε μία άλλη διάσταση. Η βοή του δρόμου, των περαστικών έχει μια βία, μια βία μετά το άκουσμα των αποσπασμάτων της όπερας αυτής που γράφτηκε για τη βίαια Φόνισσα. 25 λεπτά από την όπερα, η εικόνα της Φρανκογιαννούς να τρέχει στα βουνά αρκούν για την πιο ήρεμη προσμονή για την συνολική ακρόαση της όπερας του Γιώργου Κουμεντάκη στο Μέγαρο, τον Νοέμβριο. Με τον ίδιο να νιώθει ευγνώμων και τυχερός που «με τη βοήθεια του Θεού, του Μύρωνα και των συνεργατών μου συμπυκνώθηκε στον χαρακτήρα της όπερας αυτής, η αναζητηση της μουσικής μου ταυτότητας, μέσα από την παραδοσιακή ελληνική μουσική.»
*
Η Εθνική Λυρική Σκηνή θα ήθελε να ευχαριστήσει τον Πολιτιστικό Σύλλογο "Η Σκιάθος" και ιδιαιτέρως τον Πρόεδρο Θοδωρή Τζούμα για την κάλυψη, μέσω χορηγιών, των εξόδων μεταφοράς και φιλοξενίας όλων των συντελεστών του συμποσίου. Χωρίς την συμβολή του Συλλόγου και των φορέων και επιχειρήσεων του νησιού, δεν θα ήταν εφικτή η πραγματοποίηση της εκδήλωσης.