Στο Ρέθυμνο η ασυνήθιστη σύμπραξη πολιτισμού, ιστορίας, φυσικού κάλλους, εντυπωσιακών διαδρομών και μύθων, ίσως να είναι τόσο προκλητικά ενδιαφέρουσα ώστε κομμάτια της ιστορίας να μένουν αδίκως στο "σούρουπο" του ενδιαφέροντος.
Η Κρήτη είναι γεμάτη από αρχαίες πόλεις, καταγεγραμμένες στα βιβλία των ιστορικών και των αρχαιολόγων, των τουριστικών οδηγών αλλά και στα παραμύθια που μεταφέρουν οι γέροντες, από γενιά σε γενιά.
Μία από τις πόλεις αυτές, με αξιόλογη ιστορία και σπουδαία παρουσία είναι και η Αρχαία Λάππα, μετέπειτα Λάππη ή Λάμπη, 27 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου εκεί που σήμερα βρίσκεται η γνωστή σε όλους Αργυρούπολη, με τα νερά και του καταρράκτες της. Μία πόλη από τις πλέον ισχυρές της Μυκηναϊκής περιόδου, η οποία φέρεται να την ίδρυσε ο Αγαμέμνονας, με έντονη την παρουσία αρχιτεκτονικών κυρίως στοιχείων, από την αρχαιότητα μέχρι και την περίοδο της Ενετοκρατίας.
Τα γεωγραφικά όρια της Αρχαίας Λάππας, η οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα της Κρήτης και της Μεσογείου, αφορούν σε μία ζώνη γης που είναι σαν να αγκαλιάζει, να σφίγγει την Κρήτη στο ύψος του Ρεθύμνου, από το Κρητικό Πέλαγος στα βόρεια του νομού έως και το Λυβικό Πέλαγος στα νότια. Μία γεωγραφική περιοχή με έντονη βλάστηση, ισχυρό αρχιτεκτονικό πνεύμα και εντυπωσιακά αρχαιολογικά ευρήματα με σπουδαιότερα εκείνα της "Ύστερης Γεωμετρικής Περιόδου".
Μία περιοχή με μοναδική και εντυπωσιακή χλωρίδα, το μεγάλο σπήλαιο απ΄ όπου πηγάζει ο Μουσέλας ποταμός, και τις πηγές του ποταμού Πετρέ.
Στο μεγαλύτερο μέρος που εκτείνεται η αρχαία πόλη, η αρχαιολογική σκαπάνη συνάντησε τη νεκρόπολη της Λάππας με λαξευμένους ασβεστολιθικούς θαλαμωτούς τάφους, τύπους τάφων των λακκοειδών κεραμοσκεπών ή των κιβωτιόσχημων με κάλυψη πλακών, ακόμα όμως και των λαξευτών στο βράχο τάφων. Το σύνολο της νεκρόπολης παρουσιάζει εξαιρετικό αρχαιολογικό ενδιαφέρον μιας και η εικόνα των μνημείων προσθέτει στις γνώσεις για την ταφική αρχιτεκτονική των ρωμαϊκών χρόνων. Οι τάφοι της Αρχαίας Λάππας, χρονολογούνται στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ. και στις αρχές του 2ου αιώνα.
Από την ιστορία μαθαίνουμε πως η Αρχαία Λάππα διατήρησε την ακμή της, ακόμα και στους νεότερους ελληνιστικούς χρόνους: "Τον 2ο αιώνα π.Χ. συμμάχησε με την Λύττο και με άλλες πόλεις εναντίον της Κνωσού. Σε αυτήν κατέφυγαν για φιλοξενία πολλοί Λύττιοι μετά τον ολοκληρωτικό αφανισμό της Λύττου από τους Κνωσίους. Αργότερα η Λάππα σύναψε συμμαχία και την Τέω της Ιωνίας (193 π.Χ.) καθώς και με την Πέργαμο (183 π.Χ.)... Κατά τη διάρκεια του Ρωμαϊκού εμφύλιου, συμμάχησε με τον Οκτάβιο εναντίον του Αντώνιου. Η νίκη του Οκτάβιου της έδωσε τη δυνατότητα ειδικών προνομίων και αυτοδυναμίας. Αυτή είναι και η καλύτερη και σε ευρύτερη έκταση βεβαιωμένη περίοδος. Καταστράφηκε από τον Μέτελλο το 68 π.Χ. αλλά μετά το 31π.Χ. ξαναχτίστηκε νέα λαμπρότερη πόλη. Έτσι κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο (2ος έως 4ος αιώνας), η ευημερία της κρητικής πόλης Λάππα, γίνεται φανερή μέσα από τα πλούσια και εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά οικοδομήματα, που εκτείνονται σε ολόκληρη την επιφάνεια του λόφου μεταξύ των ποταμών Μουσέλα και Πετρέ, καθώς από την ύπαρξη θερμών και την κοπή νομισμάτων. Κατά την παράδοση οι Ρωμαίοι και οι Βενετοί είχαν εγκαταστήσει στη Λάππα νομισματοκοπείο, αφού στη θέση Ελληνικά, όπου κτίστηκαν τα δικαστήρια το 1869, βρέθηκαν μηχανήματα νομισματοκοπείου και στη θέση Παυλής, βρέθηκαν σωροί χάλκινων νομισμάτων τα οποία έχουν αναπαραστάσεις του Απόλλωνα, του Ποσειδώνα, της Άρτεμής και της Αθηνάς ενώ τα νομίσματα της περιόδους της ρωμαιοκρατίας, έφεραν αναπαραστάσεις Ρωμαίων αυτοκρατόρων".
Σχετικά με τις Θέρμες, αξίζει να γνωρίζουμε πως ήταν απαραίτητο κτίσμα στις περισσότερες Ρωμαϊκές πολιτείες, το οποίο διέθετε πολλά διαμερίσματα. Ένα από τα σπουδαία αυτά οικοδομήματά είχε χτιστεί και στην Αρχαία Λάππα. Διέθετε στρογγυλή αίθουσα με διάμετρο 18 βήματα και γύρω σε αυτήν ήταν τα διαμερίσματα για τους λουόμενους. Το νερό διοχετεύονταν μέσω υδραγωγείου, από μια μεγάλη συγκεντρωτική δεξαμενή που ήταν σε υψηλό σημείο έξω από την πόλη, χωρητικότητας περίπου 600 κυβικών.
Η Επισκοπή της Αρχαίας Λάππας, είναι από τις παλαιότερες Επισκοπές της Κρήτης και σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία ιδρύθηκε από τον Απόστολο Τίτο, ενώ υπάρχουν αναφορές για την ύπαρξη της από το 457. Καταστράφηκε όμως από τους Σαρακήνους όταν κατέκτησαν το νησί. Στη συνέχεια, έγινε ορμητήριο κατά των Ενετών ενώ την περίοδο της Τουρκοκρατίας, λόγω και της γεωγραφικής της θέσης, αποτέλεσε την έδρα για τις επαναστάσεις τον 19ο αιώνα.
Η Επισκοπή της Αρχαίας Λάππας ή Σαμαρόπολη, όπως ονομάστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και Αργυρούπολη όπως την ονόμασαν οι Κρήτες επαναστάτες το 1822, είναι το απόλυτο δείγμα μιας συνολικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής, που "χτίστηκε" από τους πολέμους, την ακμή, τις περιόδους κατοχής, τις συμμαχίες και την πορεία μεγάλων οικογενειών όπως οι Χορτάτσηδες και οι Καλλέργηδες. Στα χώματα αυτά πραγματοποιήθηκε η Γενική Συνέλευση των Κρητικών το 1867 αλλά και το 1878 όταν και αποφασίστηκε η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Σήμερα πια, στους καταρράκτες που κυλούν στα πλαϊνά του χωριού Αργυρούπολη, ανάμεσα στην πλούσια βλάστηση, εκεί στο λόφο που οι ντόπιοι τον ονομάζουν Ασημόχωμα, γιατί πιστεύουν πως περιέχει ασήμι, στους θρύλους για την ιστορία της περιοχής και πολλών οικογενειών της, στις κρύες πηγές που παλαιότερα κινούσαν τους νερόμυλους, αλλά και στο ναό των Πέντε Παρθένων με ενσωματωμένο στο εσωτερικό του θαλαμοειδή Ρωμαϊκό τάφο, όποιος επισκέπτης θελήσει, μπορεί να μάθει όση από την ιστορία της Αρχαίας Λάππας μπορεί να απομνημονεύσει.
Άλλωστε, οι όποιες φιλολογικές ιστορίες στις σελίδες βιβλίων, μπορούν να είναι πιο ανίσχυρες από την ίδια την αίσθηση που αφήνει και τη δύναμη που αναδύει η "σκεπασμένη" από τους αιώνες Αρχαία Λάππα, στο περιπατητή του 21ου αιώνα.