"Ξαφνικά, ήταν ωσάν να κύλησε μια πελώρια πέτρα απ' τα στήθια του λαού μας και να ανάσανε απ' τα τρίσβαθα της ψυχής του: Επιτέλους! Δόξα σοι ο Θεός!" Έτσι ξεκινούσε το χρονογράφημά του στα "ΝΕΑ" ο Δημήτρης Ψαθάς, σαν σήμερα, πριν από 41 χρόνια. Με την εκπνοή ενός αβάσταχτου πόνου, το φτύσιμο μιας πέτρας από την ψυχή.
Λίγες ώρες προτού οι εφημερίδες κρεμαστούν στα περίπτερα της Ομονοίας, στις 2 το πρωί, ο Καραμανλής είχε πατήσει επί ελληνικού εδάφους ύστερα από επτά χρόνια και τρεις μήνες. Πλήθος κόσμου στο αεροδρόμιο. Αλλά και χιλιάδες ανθρώπων στους δρόμους. Η πτώση της χούντας, οι καθαροί νέοι ορίζοντες που ανοίγονταν, το όνειρο της Δημοκρατίας, όλα σηματοδοτούσαν το ξεκίνημα ενός ονείρου. Μέχρι το μεσημέρι, το πρώτο υπουργικό συμβούλιο είχε ορκιστεί. Μαύρος, Ζολώτας, Ράλλης, Τσάτσος και οι υπόλοιποι, σχετικά μικρό το σχήμα εάν αναλογιστεί κανείς μετέπειτα κυβερνητικούς μηχανισμούς.
Το ίδιο απόγευμα είχαν ανακοινωθεί κιόλας τα πρώτα μέτρα. Λουκέτο στο στρατόπεδο της Γυάρου, απόλυση πολιτικών κρατουμένων, αμνήστευση όλων των πολιτικών αδικημάτων, απόδοση ελληνικής ιθαγένειας σε όσους την είχαν στερηθεί. Ποτέ ξανά στην σύγχρονη ιστορία αυτής της χώρας δεν χώρεσε τόση ελπίδα σε μια μέρα.
"Πήρε ο λαός μας όλα τούτα τα χρόνια", έγραφε ο Ψαθάς εκείνο το πρωινό, "την πικρή γεύση της βίας κι είδε όλα τα δικαιώματά του να καταπατούνται, τους αντιπροσώπους του να προπηλακίζονται από έναν δικτάτορα, του οποίου η μεγαλομανία ξεπέρασε τα όρια του γελοίου". Και συμπλήρωνε παρακάτω: "Είναι μεγάλο το γεγονός ότι η χώρα μας, ο τόπος, ο λαός μας, που στερήθηκαν από τόσα χρόνια τους φυσικούς τους ηγέτες, τους λαοπρόβλητους πολιτικούς άντρες, τους είδαν να επιστρέφουν πάλι στα πόστα τους, έτοιμους να αναλάβουν στα έμπειρα χέρια τους τις τύχες του τόσο ταλαιπωρημένου και δοκιμασμένου λαού μας, την κρίσιμη τούτη ώρα".
Το ίδιο απόγευμα είχε φτάσει και ο Θεοδωράκης. Μιλώντας σε δημοσιογράφους στο αεροδρόμιο, είπε: "Βρισκόμουν σε μια αίθουσα μουσικής, δίνοντας συναυλία για μια κοινότητα Μαροκινών, όταν έμαθα το ευχάριστο γεγονός. Ήταν οκτώμισι το βράδυ και η είδηση μεταδόθηκε από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Παρισιού. Δεν μπορούσα να το πιστέψω, αλλά ήταν γεγονός. Ένιωσα αφάνταστη ικανοποίηση διότι η χώρα μου θα γινόταν πλέον ελεύθερη".
Η πέτρα που ξεβράζεται από τα σωθικά. Η λύτρωση. Και η αρχή μιας άλλης εποχής. Μιας εποχής που από την αισιοδοξία και τις ελπίδες του 1974, πέρασε στους ορίζοντες της ευρωπαϊκής λάμψης στα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα, στον αέρα του σοσιαλισμού το 1981, και αργότερα στις μεγάλες παγίδες τις οποίες αντιμετωπίζουν οι ελεύθερες χώρες που φλερτάρουν διαρκώς με όνειρα πιο μεγάλα από το μπόι τους. Η Ελλάδα δεν ήταν απλά ελεύθερη. Ήταν ένας τόπος εξαναγκασμένος πλέον από τον εαυτό του να ευτυχήσει, να ζήσει το μεγαλείο του, να φτερουγίσει στα αστέρια. Το αν είχε τις βάσεις, τα θεμέλια για να το κάνει, δεν ενδιέφερε κανέναν. Τα πακέτα Ντελόρ κατέφθασαν για να δημιουργήσουν μια επιχειρηματική σάλα από κρινολίνα, την στιγμή που, ιδιοσυγκρασιακά, φορούσαμε ακόμη τρύπιες κάλτσες που τις κρύβαμε μέσα σε πανάκριβα παπούτσια. Οι χρηματοδοτήσεις ΕΣΠΑ, τα κοινοτικά προγράμματα, όλοι ήταν πόροι από έξω, όχι κερδισμένοι, όχι βγαλμένοι με το αίμα μας, αλλά δανεισμένοι. Το 1999, επί Χριστοδουλάκη, το ελληνικό κράτος αποπλήρωσε δάνεια που είχαν συναφθεί εκατό χρόνια πριν, επί Τρικούπη. Μια χίμαιρα. Και κοινωνικά; Άλλη χίμαιρα. Η εποχή του φωτός. Ένας ταμίας τραπέζης γίνεται πρόεδρος του Ολυμπιακού και φέρνει τον Λάγιος Ντέταρι στο λιμάνι του Πειραιά. Η Μελίνα να χαριεντίζεται με την Νίνα Χάγκεν και τους Clash στο Καλλιμάρμαρο. Οκτώ χρόνια μετά το 1974 η μοιχεία παύει να είναι ποινικό αδίκημα και ξεκινάει μια άλλη σαπουνόπερα: η εποχή των διαζυγίων. "Η μοίρα του λαού μας", έγραφε ο Ψαθάς εκείνη την καλοκαιρινή μέρα του '74, σαν σήμερα, "του έταξε να μάχεται πάντα για την λευτεριά κι έρχεται από τα βάθη των καιρών ο αντίλαλος των νικητήριων παιάνων, επάνω στις φτερούγες των αιώνων, σαν ένα μήνυμα τιμής κι ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που το αφουγκράζονται οι επίγονοι και το αναμεταδίδουν από γενιά σε γενιά". Τόσο ωραία λόγια, που διαβάζονται σήμερα κάπως γλυκόπικρα. Η τιμή και η αξιοπρέπεια θα δοκιμάζονταν σκληρά τις επόμενες δεκαετίες. Τα επτά χρόνια της σκλαβιάς θα τα διαδέχονταν σαράντα ένα χρόνια μοναξιάς, άλλοτε περικαλυμμένα από μια διάχυση μεγαλείου, άλλοτε συνυφασμένα με την τραγωδία.
Η σημερινή εικοστή τετάρτη Ιουλίου μας βρίσκει αμήχανους να βιώνουμε ένα παγερό καλοκαίρι, πρωτοφανούς κοινωνικής δοκιμασίας. Πριν από σαράντα ένα χρόνια γιορτάζαμε. Πριν από 92 χρόνια, πάλι σαν σήμερα, στην Λωζάνη της Ελβετίας υπογραφόταν η Συνθήκη Ειρήνης που τερμάτιζε οριστικά τα ανοιχτά μέτωπα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Πάλι γιορτάζαμε, καθώς η χώρα δεν επανήλθε στα προ του 1920 σύνορα αλλά κράτησε την Δυτική Θράκη. Οι χιλιάδες ξεριζωμένοι πρόσφυγες που αποτέλεσαν την τραγική πτυχή της συμφωνίας τότε με την ανταλλαγή των πληθυσμών, ήταν απλά μια άνω τελεία, ένα υστερόγραφο. Η απόδειξη ότι την πραγματική Ιστορία δεν την γράφουν οι επέτειοι, οι μέρες-σταθμοί, οι υπογεγραμμένες συνθήκες, αλλά ο χρόνος, η μεγάλη μυλόπετρα που θα δικαιώσει ή θα απαξιώσει τους μόχθους, τις θυσίες και την μοίρα των απλών θνητών.
Η εικοστή τετάρτη Ιουλίου αποτελεί μέρα-ορόσημο για την Δημοκρατία, ωστόσο έρχεται σήμερα να υπενθυμίσει και κάτι άλλο: έρχεται να μας υπενθυμίσει όλες τις δεκάδες ευκαιρίες που χάθηκαν στο μεγάλο ελληνικό ταξίδι από την μέρα εκείνη έως τα πρώτα χρόνια του εικοστού πρώτου αιώνα. Ευκαιρίες που σπαταλήθηκαν όχι επειδή δεν υπήρξαμε ονειροπόλοι και οραματιστές. Αλλά επειδή η αντίσταση ενάντια στην βία την εποχή της κακουχίας παρέδωσε την θέση της στον εφησυχασμό την εποχή της ελευθερίας, και με τα χρόνια ο εφησυχασμός έγινε συμβιβασμός, ο συμβιβασμός έγινε εκμαυλισμός, ο εκμαυλισμός έγινε διαφθορά, και πάει λέγοντας. "Οι Έλληνες είναι λαός προικισμένος με πολλές αρετές", ήταν η πρώτη δήλωση του Καραμανλή στο αεροδρόμιο, τα ξημερώματα εκείνης της μέρας. "Με ενότητα, σωφροσύνη και υπομονή θα προχωρήσουμε εμπρός".
Η ενότητα, η σωφροσύνη και η υπομονή ήταν αυτά που μας έλειψαν περισσότερο τα τελευταία σαράντα ένα χρόνια.